Arrıanus’un Karadeniz Seyahati

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Bugünkü köşe yazımızda birçok araştırmacının yazılarında “Strabon, eserinde Ünye’den bahsetmez; ama Arrianus’un eserinde Ünye lâfzı geçer” diye bilinen, ama detay verilmeyen bu konuyu ele alacağız. Arrian, Arrhianos ya da Arrianus diye bildiğimiz şahsın asıl adı Lucius Flavius Arrianus Xenophon’dur. M.S. yaklaşık 86 (ya da M.S. 105) yılında Bithynia Eyâleti’nin başkenti Nikomedeia’da yâni bugünkü İzmit’te doğmuş, M.S. 160’ta Atina’da ölmüştür. Roma ve Bizans Dönemi Yunanlı filozof, yönetici, yazar, Bitinya kökenli antik Romalı tarihçi ve Romalı senatördür. İskender’in tarihçisi olarak da bilinen Nikomedyalı Arrian, aynı zamanda başarılı siyasî ve askerî kariyere ve İmparator Hadrian’ın arkadaşlığına da sahipti.
M.S. I. yüzyılın sonları veya II. yüzyılın başlarında Stoacı düşünür Epiktetos’un yanında felsefe eğitimi aldı ve onun çömezi oldu. Bu amaçla Yunanistan’ın kuzeybatısındaki Nikopolis şehrinde bir süre kalmıştır. Hocası için Diatribai Epiktetu’yu (Epiktetos ile Görüşmeler) ve Engkheiridion’u (Elkitabı) kaleme aldı. Bunlar, Stoacılık üzerine yazılmış eserlerin en önemlileridir.
Büyük askerî hizmetleri karşılığında Roma yurttaşlığına alındı. Hadrianus, Cappadokia’nın yönetimini ona verdi. M.S. 131 – 137 yılları arasında yürüttüğü Kapadokya Eyâlet Vâliliği görevine başlamadan önce yazdığı “Periplus Ponti Euxini” adlı eser de Hadrian’a seslenen bir mektup ve gezi yazısı niteliğindedir. Ayrıca Arrianus, M.S. 131 yılındaki bu vâlilik görevinden 2 yıl önce de Roma’da 129 yılı konsülü seçilmiştir. Diğer eserleri : Alanlar’a karşı düzenlediği sefer hakkındaki “Alanike Historia”, Hindistan’ın tarihini ve halkını anlatığı “İndica” ve İskender’in haleflerini anlattığı “Tameta Aleksandron”dur.
Arrianus’un bu seyahatinin asıl amacı, Pontus sınırındaki Roma garnizonlarını denetlemektir. Yine de Arrianus bu görevi bir gezi olarak algılamış gözükmektedir. Böylece gördüğü ve denetlediği bölgeleri, Hadrianus’un konuya ilişkin entelektüel ilgisini ve kültür seviyesini göz önünde bulundurarak, bir gezi yazısı ya da dostça bir mektup gibi sade bir üslûpla kaleme almıştır. Onun bu yazısında, tıpkı M.S. 111 – 113 yılları Pontus et Bithynia Vâlisi Plinius’un, İmparator Traianus’a (M.S. 99 – 117) yazdığı mektuplarda olduğu gibi dönemin ve imparatorun bölge üzerindeki politikası yansıtılmaktadır.
Arrhianos, Alanlar’a Karşı Seferberlik Planı’nı yazdı. Önleyici tedbirler koymak amacıyla Karadeniz çevresinde düzenlenen bir keşif gezisine katıldı. Dönüşünde, Periplus Pontu Eukseinu’yu (Karadeniz’de Keşif Gezisi) yazdı. Bu ilgi çekici eserin gerçeğe uygunluğu şüphelidir. Kurt VOGEL ise “Daha önce Arrian’a atfedilen Periplus Ponti Euxini, VI. yüzyılın ikinci yarısından daha erken olamaz.” demektedir.
Tüm bu açıklamaların ardından ‘Arrianus’un Karadeniz Seyahati’ (Arrian: The Periplus of The Euxine Sea) adlı Lâtince eserin London, 1805 baskılı, 213 sayfalık İngilizce çevirisini incelemeye başlayalım.
Eserde ÜNYE gibi diğer birçok yerleşim birimleri hakkında sosyolojik ve tarihî detay verilmemektedir. Karadeniz kıyısı boyunca sıralanan yerleşim birimleri arasındaki mesafeler ve coğrafî koordinatlar Greek STADİA birimi cinsinden verilerek, bunların İngiliz ölçü birimleri olan MİL ve FEET cinsinden karşılıkları eserin sonuna uzunca bir çizelge halinde yerleştirilmiştir. Bir günlük yürüyüş 200 veya 180 stadia olup, askerler için 150 stadia’dır. Literatürde, stadya ölçü biriminin metreye dönüşümü hakkında kesin bir görüş birliği yoktur. Genellikle, 1 stadium’un 185 m’ye karşılık geldiği görüşü çoğunluktadır.
Ünye adını ilk olarak eserin 13. sayfasında ŒNOE olarak görüyoruz. Demek oluyor ki Milâdî I. Yüzyıl’da Ünye’nin adı ŒNOE olarak bilinmekteydi. Rumca ΟΙΝΟΗ (Οινοη) olarak yazılmakta ve Rumca telâffuzunun Türkçesi de İNOİ olarak okunmaktaydı. Mektubun 13, 72, 98 ve 106. sayfalarında ŒNOE kelimesinin yer aldığını görmekteyiz. Buna karşılık 73. sayfadaki dipnotta Peutingerian Tablosu’nda Ünye’nin CENA adı göze çarpmaktadır.
İlk ŒNOE kelimesi geçen cümlenin İngilizce metni şöyledir : “From the Thermodon to the river Beris ninety stadia. From the Beris to the river Thoaris fixty stadia. From Thoaris to ŒNOE thirty stadia. From ŒNOE to the river Phigamus forty stadia. From Phigamus to the fortress of Phadisana one hundred and fifty stadia. From Phadisana to the city of Polemonium ten stadia.”
Burada geçen ‘The River Thermodon’ kelimeleri Terme Çayı’nın, ‘The River Beris’ Akçay Irmağı’nın, ‘The River Thoaris’ Cüri Deresi’nin, ‘The River Phigamus’ Cevizderesi Irmağı’nın, Phadisana kelimesi Fatsa’nın, Polemonium ise Bolaman’ın günümüzdeki karşılıklarıdır. İngilizce metnin Tükçe’si ise “Terme Çayı’ndan Akçay Irmağı’na 90 stadya (16.650 m), Akçay Irmağı’ndan Cüri Deresi’ne 60 stadya (11.100 m), Cüri Deresi’nden Ünye’ye 30 stadya (5.550 m), Ünye’den Cevizderesi Irmağı’na 40 stadya (7.400 m), Cevizderesi Irmağı’ndan Fatsa Kalesi’ne 150 stadya (27.750 m), Fatsa’dan Bolaman’a 10 stadya (1.850 m)’dir.
72. sayfaya aynı mükerrer ifadelere ilâveten şu cümle eklenmiştir : “From the river Thermodon to Phadisana is nearly 31 English miles, by Arrowsmith’s chart, which is little more than 270 stadia;” yani ‘Arrowsmith’in haritasında 270 stadyadan (49.950 m) daha kısa gösterilen Terme Çayı’ndan Fatsa’ya olan mesafe, aşağı yukarı 31 İngiliz Mili’dir (270,8 stadya).
Mektubun muhtelif yerlerinde Argonotlar’dan ve güzergâhlarından da detaylıca bahsedilmektedir. 73. sayfadaki dipnotta şu ibareler vardır : “From Heracleum to Cena, 30 M.P. – From Cena to Camila, 7 M.P.” Yani “Çarşamba’dan Ünye’ye 44.400 m, Ünye’den Cevizderesi’nin ilerisine 10.360 m”.
Eserin 196. sayfasından 213. sayfasına kadar eski uzunluk ölçü birimlerinin karşılaştırmalı detay tabloları vardır. Bu tablolara göre 1 Greek Stadia’sı desimal sistemde 0.125 Greek Mile’i, 0.114465 English Mile’i ve 604.374 English Feet’ine tekabül etmektedir.
98. sayfada Mesafe Tablosu verilmiştir. Buna göre; Thoaris’ten (Cüri) Œnoe’ye uzaklık 30 stadya (5.550 m), Œnoe’den Phigamus’a (Cevizderesi) 40 stadyadır (7.400 m). Çizelgede Terme, Bolaman ve Yason Burnu’nun Ptolemy’e göre enlem ve boylamları ile modern enlem ve boylam değerleri verilmiştir. Ünye ve Fatsa’nın verilmemiştir.
106. sayfada Karadeniz sahil şeridi kapalı havzasının haritası vardır. Bu haritada Karadeniz hinterlandında bizi ilgilendiren şu coğrafik yerler yer almaktadır : Sinope (Sinop), Halys Flu. (Kızılırmak), Eusene (İncesu), Amisus (Samsun), Ancon, Lycus Fl. (Yeşilırmak), Heracleum (Çarşamba), Thermodon Fl. (Terme Çayı), Beris Fl. (Akçay Irmağı), Oenoe Fl. (Ünye Suyu), Phadisana Pr. (Fatsa), Polemonium (Bolaman), Jasonium Pr. (Yason Burnu), Boona (Vona – Perşembe), Cotyora (Bozukkale), Pharmatemis Fl., Cerasus vel Pharnacia (Giresun), Zephyrium, Tripolis (Tirebolu), Argyria, Philocalea, Coralla, Cordyla, Hermonassa (Akçaabat), Trapezus (Trabzon), Hyssus, Ophis Fl (Of Deresi).
Tarihî coşku ve perspektiften, mâziye uzanabilmek dileğiyle.. esen kalınız…

KAYNAKÇA :
1 Lucius Flavius ARRIANUS Xenophon – The Periplus of The Euxine Sea / Arrianus’un Karadeniz Seyahati, Translated; by William Falconer, by Thomas Falconer, London, 1805, 213 sh.