Yayınlanma Tarihi: 1 Mayıs 2015 — okunma
M. Ufuk MİSTEPE
mistepe@gmail.com
71.1281 (M. 1864) tarihli on dokuzuncu def’a yayımlanan Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin 71. sayfasında Trabzon Eyâleti’ne bağlı yedi liva (sancak) yer almıştır. Canik (Samsun), Ordu, Giresun, Karahisar-ı Şarkî, Gümüşhane, Lâzistan (Batum) ve Bucak. İlginçtir ki Ordu ve Bucak birbirine çok yakın mekânlar olduğu halde her ikisi de liva olarak zikredilmiş ve 1864’te Ünye’nin elviye esamisi (liva isimleri) arasında adı liva olarak yer almamıştır.5
Salnâme’nin 181. sayfasında Eyâlet-i Trabzon sancağı Liva-i Canik’e bağlı yerleşimler şu adlarla belirtilmiştir : Samsun Kabi Ma’den, Bafra, Alaçam maa Hisarcık, Kavak, Çeharşenbe, Akçay maa Tirme, Keşderesi, Meydan, Serkeş, Taste maa Satılmış, Ayvacık, Ökse, Erim, Çöreği, Cevizderesi, Fenaris maa Efraz, Ünye maa Nevahi.
Liva-i Ordu : Giresun, Ordu maa Bayramlu ve Bulancak, Bolaman ve Çamaş, Ulubeğ ve Ebulhayr maa Nevahi-i Pençşenbe ve Buçan ve Yakub Beğ, Habsamana ve İybasdı (Aybastı), Akköy ve Pazarsuyu, Elmalu ve Piraziz, Merfude (Fermude), Kıramek (Karamık) maa Şefik, Karakuş, Uzgara (Oskara), Nahiye-i Ayvasıl.
70.1282 (M. 1865) tarihli yirminci def’a yayımlanan Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin 70. sayfasında Trabzon Eyâleti’ne bağlı sekiz liva (sancak) yer almıştır. Canik (Samsun), ÜNYE, Ordu, Giresun, Karahisar-ı Şarkî, Gümüşhane, Lâzistan (Batum) ve Bucak. Yani, bir önceki yerleşim birimlerine ilâve liva olarak ÜNYE adı ilk kez 1865 yılında geçiyor.6
Trabzon Vâlisi Vezir Mehmed Emin Muhlis Paşa ve Canik Mutasarrıfı Atâ Beğ’dir. Ünye Kaymakamı Istabl-ı Âmire Mustafa Efendi olarak va’z edilmiştir. Ordu Kaymakamı Dergâh-ı Ali Abdi Efendi, Bucak Kaymakamı Hevacegândan Mecid Beğ’dir.
Bu arada bir Osmanlı belgesinden alıntıladığımız şu bilgiyi de burada zikredelim : “Canik Sancağı’na bağlı bir kaza iken sancağa dönüştürülen Ünye’de de ibadethanelere yönelik tamir ve çalışmalar yapılıyordu. Çarşı Câmii’nin kullanılamayacak durumda bulunan mevcut minaresi yıkılarak yenisi inşâ edilmiştir. Öte yandan Ünye şehrinde toplam altı minarenin saçakları düzeltilmiş, boya ve badanaları yapılmıştı.”7
76.1283 (M. 1866) tarihli yirmi birinci def’a yayımlanan Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin 75 ve 76. sayfalarında Trabzon Eyâleti’ne bağlı sekiz liva yer almıştır. Canik (Samsun), ÜNYE, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Lâzistan (Batum), Bucak ve Karahisar-ı Şarkî.8
Trabzon Vâlisi Vezir Hacı Ali Paşa, Mâliye Memurları muhaseban-ı saniyeden Raşid Beğ’dir. Canik Naibi Emin Efendi, Canik Mutasarrıfı Mîr-i Mîran Cavid Paşa. Ünye Naibi kuzatdan Haşim Efendi, kaim makamı Mehmed Paşa ve Ordu Kaymakamı Dergâh-ı Âli Abdi Efendi, Bucak Kaymakamı Hevacegândan Said Beğ’dir.
93.1284 (M. 1867) tarihli yirmi ikinci def’a yayımlanan Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin 92 ve 93. sayfalarında Trabzon Eyâleti’ne bağlı bir mutasarrıflık ve yedi liva (sancak) yer almıştır. Canik (Samsun); eyâlet içerisinde mutasarrıflık olarak zikrolunmuştur. Sancaklar (livalar) ise gene ÜNYE, Ordu, Giresun, Gümüşhane, Lâzistan (Batum) ve Bucak’tır.9
Trabzon Vâlisi Vezir Hacı Ali Paşa, Canik Mutasarrıfı Vezir Mehmed Paşa’dır. Ünye Naibi kuzatdan Süleyman Muhib Efendi, kaim makamı Mehmed Paşa ve Ordu Naibi kuzatdan Halil Vehbi Efendi, Ordu Kaymakamı Dergâh-ı Âli Abdi Efendi, Bucak Kaymakamı saniyeden Ziyâ Beğ, Bucak Naibi ve Müfettiş-i Hükkâmı mahreç mevalisinden Mustafa Raşid Efendi’dir.
184.1285 (M. 1868) tarihli yirmi üçüncü def’a yayımlanan Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye’nin 184. sayfasında Vilâyet-i Trabzon’a bağlı dört sancak telâffuz edilmiştir. Sancaklar; Trabzon, Canik, Lâzistan ve Gümüşhane’dir.10
1868’de Ordu Livası lâğvedilmiş ve Trabzon Sancağı’na bağlı Bucak Kazası’nın idamesi öngörülmüş, Karakuş Nahiyesi Ordu Livası’ndan alınarak Ünye Kazası’na bağlanmış ve nizamnâme gereği salnâmede eyâlet terimi yerini vilâyet’e bırakmıştır.
Osmanlı Devleti güçlü bir merkezî ve taşra teşkilâtı üzerinde yükselmiştir. Devlet zayıflamaya başlayınca doğal olarak taşra teşkilâtında da ciddî sorunlar baş göstermiştir. Taşra idaresindeki eksiklikleri gidermek üzere bazı tedbirler alınmasına rağmen bu hususta başarı sağlanamamıştır. II. Mahmut’un saltanatıyla birlikte, modern yönetim ilkelerine uygun olarak devletin yeniden yapılanmasına yönelik reform çabaları, taşra teşkilâtında da bazı değişiklikler yapılmasına sebep olmuştur. Ancak bu çabaların yeterli olmaması ve bazı siyasî gelişmeler taşra idaresinde kapsamlı bir yeniden yapılanmayı zorunlu hale getirmiştir. Bu bağlamda 1864’te ve 1871’de yürürlüğe sokulan vilâyet nizamnâmeleriyle taşra yönetiminde köklü bir idarî düzenleme yapılmıştır. Bu nizamnâmelerle, önceki geçici tedbirlere nazaran taşra idaresi baştan ele alınarak köklü ve yeni bir vilâyet örgütlenmesine gidilmiştir. Bu örgütlenmede eskilerinin yerini alan yeni idarî birimler ayrıntılı olarak tanımlanmış, en üstten en aşağıya kadar taşra idarecilerinin görev ve yetkileri belirlenmiş ve yeni temsilî kurumlar ihdas edilmiştir. Sonuçta 1864 ve 1871 nizamnâmeleri, Türk idare tarihinde bir dönüm noktası olmuştur.11
Tuna Vilâyeti’nde 1864’te uygulanan nizamnâmenin olumlu ve başarılı sonuçlar vermesi, yeni teşkilâtlanmanın imparatorluğun diğer bölgelerine de teşmil edilmesine vesile olmuştur. Nitekim 1865 yılından itibaren Rumeli’de, Anadolu’da ve Arabistan’da yeni vilâyetler kurulmaya başlanmıştır. 1867 yılında çıkarılan Vilâyet-i Umumîye Nizamnâmesi ile yeni taşra örgütlenmesi bütün imparatorluğu kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Aslında bu nizamnâme, hemen hemen 1864 tarihli Vilâyet Nizamnâmesi’nin aynısıydı (Karal 1988:156). Böylece 1864 Nizamnâmesi, 22 Ocak 1871 tarihli İdare-i Umumîye-i Vilâyet Nizamnâmesi’ne kadar yürürlükte kalmıştır. 1871 Nizamnâmesi ise 1913 yılında çıkarılan geçici kanuna kadar geçerliliğini korumuştur (Ortaylı 1985a:61).11
Bucak ve Giresun Livaları 1868’de Trabzon Sancağı’na bağlı kaza statüsüne indirgenmişlerdir. Ünye de Canik Sancağı’na bağlı bir kaza konumundadır artık.10
Vilâyet-i Trabzon’a bağlı Canik Sancağı’nın 1868’deki teşkilât yapısı : Nefs-i Samsun, Nahiye-i Kavak, Ceharşenbe, Nahiye-i Tirme, ÜNYE, Nahiye-i Fatsa, Nahiye-i Niksar, Nahiye-i Bolaman maa Çamaş, Nahiye-i Karakuş, Bafra, Nahiye-i Alaçam.10
Sonuncusu 1333 – 1334 sene-i mâliye (M. 1918) tarihini taşıyan devlet salnamelerinin tekrar yayımlanmasına 1925 tarihi itibariyle devam edildiğinden Ordu’nun vilâyet olduğu ilk yıllara ait Devlet Salnâmesi maalesef yayımlanmamıştır. Hatırlanacağı üzere merkezi Ordu olmak üzere Canik Sancağı’na merbut Fatsa ve ÜNYE Kazaları’nın rapt ve ilhakı suretiyle Ordu müstakil livası teşkil edilmiş [R. 6 Kanûnuevvel 1336 ve H. 22 Rebiyülevvel 1339 (M. 06 Aralık 1920)] ve R. 04 Nisan 1337 (H. 25 Recep 1339 – M. 04 Nisan 1921) tarih ve 9 sayılı Resmî Gazete’nin (Cerîde-i Resmiyye) üçüncü sayfasında “Ordu Müstakil Livâsı Teşkîline Dâir Kânun” yayımlanarak yürürlüğe girmişti.12
Gelecek bölümde Osmanlıca baskı Ordu Vilâyeti’nin müstakil olarak ele alındığı M. 1925/26, 1926/27, 1927/28 T.C. Devlet Salnâmeleri ile ilk kez Lâtin harfleri ile yazılan ve Matbuat Umum Müdürlüğü’nce bastırılan 1928/29 tarihli T.C. Devlet Yıllığı’nı ele alacağız.
Devam edecek 23 Mart 2015 / Ankara
KAYNAKÇA:
5 Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1281), sh. 71, 181.
6 Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1282), sh. 70.
7 BOA. A.MKT.MHM. 311/56, 22 Ağustos 1864. Ali Rıza Efendi’nin Teftişi Esnasında Canik ve Amasya Sancaklarında Dinî Yapıların İnşâ ve Tamir Faaliyetleri / İbrahim SERBESTOĞLU (sh. 7).
8 Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1283), sh. 75, 76.
9 Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1284), sh. 92, 93.
10 Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1285), sh. 184.
11 GENÇOĞLU, Mustafa – 1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma, Çankırı Karatekin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2(1): 29-50.
12 MİSTEPE, M. Ufuk – Ordu ve Giresun Müstakil Livaları Nasıl Teşkil Olundu?, Ünye Haber Gazetesi, 09.04.2013, Yıl : 10, Sayı : 1553.
