Yayınlanma Tarihi: 29 Mayıs 2015 — okunma
M. Ufuk MİSTEPE
mistepe@gmail.com
1642 yılına ait Avârız Defteri’ne göre Ünye, Canik Sancağı’nda Bafra’dan sonra ikinci büyük kasabadır. XVII. Yüzyıl ortalarında Bafra’da 261 hane, Ünye’de 230 hane, Samsun’da ise sadece 58 hane vardır. “Yöredeki kasabalar imparatorluk genelinde görülen nüfus düşüşünden nasiplerini almıştır. Samsun’un durumu çarpıcıdır. Zaten küçük boy bir liman kasabası olan Samsun, Kazak saldırılarının da etkisiyle çok küçülmüştür. MAD 3880 numaralı defterde Kazak saldırıları sonucu kasabanın iki kez yakıldığı ve dolayısıyla kasabanın perişan olduğu açıkça belirtilmektedir.”14
1642’de Canik Sancağı defteri dışındaki yerler (Terme, Ünye, Akçay, Fenaris, İfraz, Ökse, Ayvacık ve Hisarcık kazaları) hakkındaki bilgiler özet icmal deftere dayandığından burada nüfusa dair bilgiler bulunmamaktadır.
Ancak 1576 Tahrir Defterleri’ne göre Ünye ve ona bağlı olan 10 köyde toplam hane sayısı 856 iken, 1642 Avârız Defteri’ne göre Ünye ve ona bağlı olan 39 köydeki toplam hane sayısı 445’tir.14 Buradan şu sonuş çıkarılabilir. Ünye’ye bağlı köylerin sayısında artma bulunmakla birlikte, nüfus 1576 yılına göre yarı yarıya azalmış durumdadır. Bu durum bölgedeki nüfus krizinden Ünye’nin de olumsuz yönde etkilendiğini göstermektedir. (sh. 279)
“Canik yöresinin Osmanlı tarihindeki en önemli rollerinden biri de Tersâne-i Âmire’nin bazı ihtiyaçlarının buradan karşılanmasıdır. Kereste tedarikinin yanında en önemli fonksiyonu buradan kendir üretimi sağlanmasıdır. Canik Sancağı’nın Çarşamba, Terme ve Ünye havalisine tekabül eden kısım, Osmanlı Tersâne-i Âmire’sinin büyük bir kısmını karşılamaktaydı. Buradaki bazı köyler, “Kendir Hasları” adı altında “ocaklık” usulüyle Tersâne-i Âmire hizmetine bağlanmıştır.14
Kendir üreticileri Avârız Vergisi’nden muaf tutulmuşlardır. O yıllarda Ünye’de 15 tersane reayası vardı.
Ünye – Niksar – Tokat – Sivas yol hattı, Orta Anadolu’yu Karadeniz sahillerine bağlayan çok önemli bir güzergâhtı. Trabzon – Tirebolu – Giresun – Vona – Fatsa – Ünye hattı da sahil kentlerini birbirine bağlıyordu. XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda bu iki hat, ticarî faaliyetler nedeniyle sürekli işledi. Bunun sonucunda da Ünye çok önemli bir uğrak merkezi oldu. İskelesinin de avantajıyla büyüdü, gelişti. Ünye, yeni düzenlenen mülkî yapılanmayla 1865 yılında Sancak oldu. Fatsa, Niksar, Erbaa, Bolaman ve Karakuş kazaları da Ünye’ye bağlandı.1
“Ünye, sancak olduktan itibaren müthiş bir hareketlenmeye sahne olmuştur. Ünye Sancağı’na büyük yetkilerle donatılan bir müfettiş atanarak işlerin daha iyi yapılması ve takip edilmesi sağlanmıştır. Ünye Sancağı’na bağlı kazalar birer birer imar edilip yollar, köprüler, çarşılar inşâ edilmiş, dağlarda bulunan eşkıyalar ve asker firarileri de yakalanarak asayiş temin edilmiştir.4
“Ünye’nin sancak olduğu tarihlerde yapılan en büyük organizasyon, Ünye – Niksar yolunun tesviye edilip genişletilmesi olmuştur. (sh. 280)13
“Ünye Belediyesi’nin kesin kuruluş tarihinin 1865 olduğuna dair kesin bir kanıt yoktur. Ancak, bu tarihte Ünye, sancak olduğuna göre belediye teşkilâtı da 1865 yılında kurulmuş olmalıdır. Zira 1869’da yayımlanan ilk Trabzon Vilâyet Salnâmesi’ne göre çok teşkilâtlı bir sancak yapılanması olduğu görülmektedir. Bu yapının mihenk taşlarından biri de belediye teşkilâtıdır.4 1869 Trabzon Vilâyet Salnâmesi’ne göre Ünye’nin tekrar kaza durumuna düştüğü anlaşılmaktadır. (1868 tarihli Devlet Salnâmesi’ne göre Ünye o yıl kaza statüsündedir. M.U.M.) Ünye, 04.12.1920’de bir kaza olarak Ordu Vilâyeti’ne bağlanmıştır.
Osmanlı Devleti’nin yaptığı idarî taksimata göre her zaman Ünye’nin önemli nahiyelerinden birisi olan Karakuş, Ünye’nin sancak olduğu 1865 yılından itibaren bir süre kaza statüsünde kalmıştır. 1886 tarihinde Karakuş merkezinin Koz Köy’den alınıp Çaldere’ye nakli çalışmaları yapılmıştır. 04 Nisan 1921 yılında Ordu müstakil sancak yapılmış, Karakuş da Ünye ile birlikte Samsun’dan alınarak Ordu İli’ne bağlanmıştır. Karakuş o sıralarda nahiye idi.1
Karakuş, 04 Mart 1954 yılında ilçe olmuştur. İlçenin adının o yılların başbakanı olan Adnan MENDERES tarafından, ilçe yapılırken “Akkuş” olarak değiştirildiği söylenir.
Ünye’ye bağlı “Çilader Köyü” de zamanla gelişmiş ve günümüzde Ordu’nun ilçelerinden birisi olan Çaybaşı İlçesi’ni oluşturmuştur.
İlçeye Çaybaşı adı 1960 yılında verilmiştir. Çaybaşı adının veriliş nedeni Akkuş İlçesi topraklarında doğan Akçay ve Curi Çayları’nın oluşturduğu vâdilerin tam ortasında ve doruk noktasında kurulmuş olmasındandır. 1960 yılına kadar adı Çilader Köyü idi. Köyün merkezi ise bugünkü Çayır Mahallesi’dir. (sh. 281)1
Cumhuriyet döneminde köy statüsüne kavuştuğundan Çileder, “Çilader Köyü” olarak değiştirilmiştir. Çilader, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Tekkiraz Nahiyesi’ne bağlı merkezî bir köy idi. Çevre köylerle ve İkizce İlçesi’ne bağlantısından dolayı gelişmesi kolaylaşmıştır. 1952 yılından itibaren pazar kurulmuş, çevreyle hızlı bir etkileşim başlamıştır. 1955 yılında Çilader nahiye olmuştur. İkizce de bu nahiyeye dâhil edilmiştir. 1960 yılında Çilader ismi değiştirilmiş, “Çaybaşı Nahiyesi” olmuştur. 1972 yılında da Belediye teşkilâtı kurulmuştur.
19.06.1989 tarihinde 21157 sayılı kanun teklifi ile Çaybaşı’nın ilçe olması İçişleri Komisyonu’nda görüşülmüştür. 09 Mayıs 1990 tarihinde yasallaşan Çaybaşı’nın ilçe olması kararı 21 Mayıs 1990 tarihinde Resmî Gazete’de yayımlanmasından sonra yürürlüğe girmiştir. (sh. 282)1
“XVI. Yüzyıl’da Canik Sancağı’nda Satılmış Kazası (Satılmış-ı Mezid Bey) olarak belirtilen yörede XVI. Yüzyıl sonlarından başlayarak yeni kazaların ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Takriben bugünkü Fatsa, Korgan ve Kumru ile Ünye’nin doğu kesimlerine tekabül eden Satılmış-ı Mezid Bey Kazası’nın Fatsa kesimi, Satılmış Kazası olarak devam ederken Ünye’nin doğusunda sırasıyla Cevizderesi ve Cöreği Kazaları, Korgan’da Keşderesi Kazası, Ünye – Tekkiraz’ın doğusu ve Kumru’nun kuzeyinde Meydan Kazası ve Kumru’nun kuzeydoğu ve Fatsa’nın güneybatı kesimlerinde de Serkiz Kazası ortaya çıkmıştır.14
Canik Sancağı günümüzdeki Fatsa, Ünye, Terme, Çarşamba, Samsun, Bafra ve Kavak yörelerini kapsayan bir sancaktır. Trabzon Vilâyeti’nin 1864 yılındaki sancağı olan Canik Sancağı’na bağlı kazalar Samsun (sancak merkez kazası), Bafra, Ünye, Fatsa, Çarşanba (Çarşamba) ve Terme kazalarıdır. (sh. 319)1
1920’de Trabzon Vilâyeti’ne bağlı kazalar olan Giresun ve Ordu, müstakil livaya dönüştürülmüşlerdir. 1921’de Ordu Kazası Trabzon Vilâyeti’nin Canik Sancağı’na bağlı Fatsa ve Ünye kazalarıyla birleşip Ordu Sancağı’nı oluşturmuştur. (sh. 320)1
“Gümüşhane Sancağı lâğvedilmek suretiyle Ordu, Fatsa ve Ünye kazaları birleştirilerek yeni bir sancak teşkil edilmesi ve merkezinin ticarî ve siyasî önemine binaen Vona Limanı’nın yapılması her bakımdan faydalı olacağına dair hazırlanan raporda bu yapılanmanın bir an önce gerçekleştirilmesinin talep edildiği. 1302 R 7” (sh. 335)15
24.01.1885 tarihli bu raporda “Ünye ve Ordu tarikleri (yolları) liman-ı mezkûrun (adı geçen Vona Limanı’nın) sağ ve sol tarafında birisi on iki ve diğeri yirmi altı mil mesafede bulunmasına nazaran liman-ı mezkûr Anadolu kıtasının miftahı mesabesindedir” denilerek Vona’nın yeni kurulması önerilen sancağa merkez olabileceği açıklamalarla desteklenmektedir. (sh. 335)1
Devam edecek 06 Mart 2015 / Ankara
KAYNAKÇA:
1 BAŞ, Mithat – İlkçağ’dan Günümüze Ordu Tarihi, Gece Kitaplığı: 56, I. Basım, Mart 2014, 488 sayfa.
4 DOĞAN, Osman – Karadeniz’de Bir Boğaziçi Ünye, İstanbul, 2006, sh. 32, 62, 65, 70, 74.
13 DOĞAN, Osman – Tarih Boyunca Ünye, Ünye Belediyesi Kültür Yayınları 3, Samsun, 2003, sh. 137.
14 ÖZ, Mehmet – Canik Sancağı Avârız Defteri 1642, TTK Yayını, Ankara, 2008, sh. XVIII, XXII, XXIV, XXVI.
15 YILDIZ, Adnan – Osmanlı Belgelerinde Ordu, Ordu Valiliği Y
ayınları, İstanbul, 2013, sh. 96.
2 Yorum