Ordu Kaymakamı Mehmed Ali Efendi – I

Yayınlanma Tarihi: 22 Haziran 2018 — okunma

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

“Ünye’de Karantina ve Tahaffuzhane” konu başlıklı makale dizimizi hazırlarken Çambaşı’nda da iki tahaffuzhane olması bizi Osmanlı Arşivi Uzmanı Adnan YILDIZ Bey’in “Çambaşı Rüştiyesi ve Tahaffuzhanesi”¹ adlı makalesine; makalede söz konusu edilen ve tahaffuzhanede kontrol edilmeden yaylaya salındığı iddia edilen koyunlar bahsi bizi Araştırmacı – Yazar Naim GÜNEY’in “Kaymakam Mehmet Ali Bey’i Tanır mısınız? (1891 – 1895)”²başlıklı köşe yazısına; H. 1307 (M. 1889) ve H. 1308 (M. 1890) tarihlerinde Ünye’de Kaymakamlık yapanMehmed Ali Bey de Osmanlı Arşivi belgelerinin transkribe edilip bloğunda yayınlamasıyla kültürümüzün günümüze ve geleceğe aktarılmasına katkı sağlayan ve yayımlanmış birçok eseri bulunan Araştırmacı, Yazar, NahhatMurat Dursun TOSUN Bey’in “Ordu Kaymakamı Lazistan Hanedanından Mehmet Ali Bey”³ adlı çalışma ve transkripsiyonlarına yönlenmeme vesile oldu.

AkabindeSayın Murat Dursun TOSUN Bey’in konu hakkında derlediği ve çevriyazısını (transkripsiyonunu) sağladığı 17 adet Osmanlıca belgeyi de içeren bir makale dizisini diğer yazarlarımızınçalışmalarından da istifadeyle tetkiklerinize sunuyorum.

Ordu’ya 60 km mesafedeki Çambaşı, geçmişteki konumu itibariyle değerlendirildiğinde sadece bir yayla değil aynı zamanda Ordu’nun 1900’lü yılların başına kadar yazlık kaza merkezi olmuş bir yeridir. Böyle bir durumun gerekçesi ise Ordu’nun kışlık merkezi olan bugünkü yerinin o yıllarda yaz aylarında sivrisinekler kaynaklı sıtma hastalığı, nem vs. dolayısıyla yaşanamaz halde oluşuydu. Giresun, Trabzon, Rize’nin de o yıllardaki durumu bu bakımından Ordu’dan pek farklı değildi. Ama sadece Ordulular şehir merkezlerini yazlık ve kışlık hale getirmişlerdi.¹

O yıllarda yaz aylarında aynı zamanda önemli bir ticaret merkezi de olan ÇambaşıYaylası’nın nüfusu Ordu’nun kışlık merkezinden daha fazla oluyordu. Belgelerden öğrendiğimiz kadarıyla 1900’lü yılların başında yaylanın nüfusu civar vilâyetlerden gelenlerle birlikte 40 bini bulmaktaydı. Hükûmet binaları, okullar vs. hep yazlık ve kışlık olarak ikişer tane olmak zorundaydı.¹

Cisr-i Sugur ve Ordu Kaymakamları Şahap Bey ile Mehmed Ali Efendi’ninÇambaşı kasabasında bir mekteb-i ibtidaî(ilkokul) ile bir tekke inşâ ettirmesinden dolayı taltif edildiklerine dair 1891 tarihli belgede şunlar yazılıdır[BOA Fon Kodu: DH. MKT. Dosya No.: 1881, Gömlek No. 110, Tarihi: 20 (Ra) Rebiü’l-evvel 1309 (24 Ekim 1891)]:

Hû – Trabzon Vilâyet-i Âliyyesine[Fî 20 Rebiü’l-evvel Sene (1)309 ve 12 Teşrin-i evvel Sene (1)307 (24 Ekim 1891)] – Ordu kazası kaim-makamı Mehmed Ali Efendi’nin kâffe-i masarifi tarafından tesviye olunmak üzere Çambaşı kasabasında müceddeden(yeni baştan) bir babmekteb-i ibtidaî(ilkokul) ile bir tekke inşâetdirmesinden ve umur-ı me’muresince hin-i hizmeti müşahade olunmasından naşi mükâfaten üçüncü rütbeden nişân-ı âli-i Osmanî itasıyla taltifi hususuna bi’l-istizan irade-i seniyye-i cenâb-ı padişâhî müteallik ve şeref-sudur buyurularak icabı (icra) kılınmış olmağla ol-babda. (Not: Bu belge aynı zamanda Halep vilâyetine de gönderilmiş olduğundan Mehmed Ali Efendi’ye ait olan kısmı bir bütün olarak okunmuştur.)³

‘TheJournal of OttomanStudies XIII’ adlı eserin 205. sayfasında şu bilgiler vardır: “Ordu Kazası KaimmakamıMehmed Ali Rıza Efendi; Lazistanhânedânından (Curdan-zâde) Hasan Bey’in oğlu, 1267 (M. 1850/51) doğumlu.”Birinci cild ittihaz edilen bu dosyada biyografileri bulunan şahısların isimleri, doğum tarihleri ve baba adları ile bulundukları memuriyet ve memuriyet mahalleri, araştırıcıların dikkatine sunulmak üzere bir liste. halinde alınmıştır: 91 adet biyografik künyenin dışında, 90 numaralı sırada kayıtlı Ordu Kazası Kaymakamı Mehmed Ali Rıza Bey‘in, Ordu’da Padişah adına inşâ ettirdiği Hamidiye Câmii’nin ve meşrutasının resimleri ile memur ve halkın yardımıyla yaptırılan kız-erkek ibtidaî mektebinin resimleri bulunmaktadır. Ayrıca Ordu Hükûmet Konağı ile Ordu’da bulunan Kadirî ve Rufaî tarikatlarına mahsus tekkelerin resimleri yer almaktadır.(Kaynak: Osmanlı Araştırmaları XIII, Neşir Heyeti: H. İNALCIK, N. G., H.W.L., İ.E., K.K., İst., 1993)

1309 (M. 1891) yılında Tirebolu kaza idarecileri arasında Kaymakam Mehmed Ali Efendi’nin de adı geçmektedir (Tirebolu Tarihi – Faruk SÜMER, 1992, sh. 158).Tirebolu’da 1891 yılında yıkılmaya yüz tutan Rüşdiye Mektebi binasının yeniden yapılması gündeme geldi. 15 Ağustos 1891 tarihli bir yazıdan anlaşıldığına göre bu konu için Trabzon Valisi Sırrı Paşa Tirebolu’ya gelerek incelemelerde bulundu. Bunun üzerine bir bölümü Rüşdiye Mektebi, bir bölümü İbtida Mektebi olarak kullanılmak üzere eşraf ve halkın 400 lira kadar yardımıyla genişletilerek yeniden bina inşâ edildi. 400 lira olan inşâ masrafının 284,5 lirası “maarifin önemini” takdir eden hali-vakti yerinde/eşraf/ahali tarafından bir şevk ve arzu ile iki günde toplandı. Kaymakam Mehmed Ali Efendi, 3 lira yardımda bulundu. [Kaynak: Ayhan YÜKSEL – Tirebolu Rüşdiye Mektebi’ne Yardım Yapanlar (1891), Giresun Işık Gazete, 07.04.2018].

1891 yılında Ordu’ya kaymakam (kaim-makam) olarak tâyin olunan Mehmed Ali Efendi, “mütemâyiz” (Osmanlılarda, saniye ile ûlâ arasında ve askerlikteki albay aşamasına denk bir sivil aşama)rütbesine haizümerâ idi. Mehmed Ali Efendi,Hopa’nın Cordanzâde ailesine mensuptu. Ordu halkı tarafından dindarlığı ve çalışkanlığı ile tanınan Mehmed Ali Efendi,ayrıca “Hacı Kaymakam” lâkabıyla da anılıyor ve seviliyordu. O zamanki kaymakamlık makamı olarak eski Tapu-Nüfus Müdürlüğü binası kullanılıyordu.²

Kaymakamlığın yakın çevresinde câmi yoktu. Kaymakamlıkta çalışan memurlar ve Saray Mahallesi’nde yaşayanlar için yakında bir câmi olmamasının eksikliğini fark eden Mehmed Ali Efendi,Hükûmet Caddesi üzerinde bulunan ‘Hamidiye Câmii’nininşâsını büyük emek ve gayretler ile kısa zamanda tamamlamıştı. Bu hayrlı câmi hizmetinden dolayı da câmiye,yapıldığı ilk yıllarda halk arasında “Hacı Kaymakam Câmii“adı verilmişti.²

O dönemin padişahı olan Sultan II. Abdülhamid’in adına uygun olarak “Hamidiye” adı câmiye uygun görülmüştü. Hamidiye Câmii küçüktü ama işlevseldi, sempatikti. Küçük de olsa Ordu kasabasına ait bir mahallenin ve devlet görevlilerinin ibadet ihtiyacını karşılamaya yetiyordu.²

Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinden edindiğimiz bilgiye göre Kaymakam Mehmed Ali Efendi, Hamidiye Câmii’nin bir fotoğrafını çektirip,arkasında yazılı bir notla İstanbul’daki hükûmete de yollamıştı. Yollanan fotoğrafın arkasındaki Osmanlıca yazılı notta “Saye-i diyanet-vaye-i cenâb-ı padişâhide Ordu kaim-makamı Lazistan hanedanından saadetlüMehmed Ali Beğ Efendi’nin kise-i hamiyetinden Ordu kasabasında nam-ı nami-i cenâb-ı padişâhiyemensubenmaa-akar(gelir getiren müştemilâtıyla beraber)müceddeden(yeni baştan)inşâ ve ikmal etdirdiği câmi-i şerifin resmidir.”diye bahsedilmektedir.Fî 3 Mart Sene (1)309 (1 Nisan 1893)^2-3

Ordu kasabasında inşâ olunan câminin Hamidiye diye isimlendirilmesine ve üzerine padişahın tuğrasının nakşedilmesine izin talep edildiğine dair belgenin [BOA Fon Kodu: DH. MKT. Dosya No.: 1903, Gömlek No.: 47, Tarihi: 18 (Ca) Cemaziye’levvel Sene 1309 (20 Aralık 1891)] çevriyazısı şöyledir: Huzur-ı Âli-i Hazret-i Sadaret-penahiye – Fi 18 Cemaziye’l-evvel Sene (1)309 ve fi 8 Kanun-i-evvel Sene (1)307 (20 Ekim 1891) / Ordu kasabasında hükûmet konağı pişgâhında(bitişiğinde) kendi kise-i hamiyetinden inşâ ve ikmal etdirmiş olduğu kârgir ve minarelü bir bab câmi-i şerifin nam-ı nami-i hazret-i padişahiye nisbetleHamidiye tesmiyesi (isimlendirilmesi) ve tehiyye edilen (hazırlanan)münasib mahallinde teberrüken (bereket vesilesi olarak)tuğrâ-yıgarrâ-yı hümayunun vaz’ı hususuna müsaade-i seniyye-i hazret-i padişahiden istihsâlimuktezâ-yı dair.(?) Ordu kazası kaim-makamı izzetlüMehmed Ali Efendi tarafından niyaz olunduğuna dair Trabzon vilâyet-i âliyyesindenvarid olan tahrirat melfufuyla maan(ekleriyle birlikte) takdim kılınmış olmağla icra-yı icabı hususunda emr u ferman.³

İki buçuk ay sonra aynı konuda bir başka belgede Ordu Kaymakamı Mehmed Ali Efendi tarafından inşâ ettirilen câmiye padişahın isminin verilmesi ve münasip bir yerine de tuğra konulması talebinin yinelendiği görülmüştür[BOA Fon Kodu: DH. MKT. Dosya No: 1908, Gömlek No: 96, Tarihi: 06 (C) Cemaziye’lahir 1309 (7 Ocak 1892)].³

Trabzon Vilâyet-i Âliyyesine – 6 (C) Cemaziye’l-ahir Sene (1)309 25 Kanun-i-evvel Sene (1)307 (6 Ocak 1892) / Ordu kazası kaim-makamı izzetlüMehmed Ali Efendi’nin inşâ ve ikmal etdirmiş olduğu câmi-i şerifin nam-ı kudsiyyet-ittisam-ı hazret-i hilâfet-penahiye izafetle tesmiyesi (isimlendirilmesi)ve tehiyye olunan (hazırlanan)münasib mahalle tuğrâ-yıgarrâ-yı hümayuncenâb-ı padişâhininvaz’ı hususuna bi’listizân irade-i seniyye-i cenâb-ı tacdâri müteallik ve şeref-sudur buyurulmuş olmakla ol-babda.^{3 ….}Devam edecek