Ordu ve Ünye Hinterlandının Endemik Bitki Örtüsü

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Ordu’nun Melet ırmağının doğusu Kolşik altbölge, Ünye’nin içerisinde yer aldığı batısı ise Euxin (Öksin) altbölge olarak anılmaktadır. Kolşik kesimde ılıman kuşak yağmur ormanları niteliğinde ormanlara rastlanır. Yükseklerde ise çalılıklar, alpin çayırlar ve bunların üstünde kayalıklar hâkimdir. Yöre, bitkiler açısından önemli pek çok yaşam alanı barındırır. Bunlar makilikler, çalılık ve otsu orman açıklıkları, orman kenarları, dere boylarındaki taşlıklar, alçak arazi nehir ve kıyı toplulukları, alpin kuşak çalılıklar, çayırlar, buzul tekne vâdileri, kayalık alanlar ve turbalıklardır.¹

Toplam 5 il (Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon), 71 ilçe ve 92 bucaktan oluşan Plânlama Bölgesi çok sayıdaki dereleri, irili-ufaklı gölleri, toprak ve iklim özellikleri nedeniyle çeşitli ekolojik birimleri bünyesinde barındırdığından zengin bir flora ve vejetasyona sahiptir. Bu zengin vejetasyonun her biri dar bir yayılış bölgesine sahip, özel ekolojik koşullarda yetişebilen, yetiştiği yöreye özgü olup, yöre dışında başka yerlerde yetişmeyen bitkiler olarak tanımlanan birçok endemik bitkiye ev sahipliği yapmaktadır. Picea orientalis (Doğu lâdini)’nin doğal yayılış alanı sadece bu bölgededir. Ordu ili Melet ırmağının doğu kısmı ile Doğu Karadeniz Dağlarının kuzey kesimi ülkemizde Doğu lâdini’nin doğal yayılış alanıdır.²

Çamaş ilçesi sınırlarındaki Budak Kanyonu; çevresindeki endemik bitki dokusu ve kırmızı benekli alabalıklarıyla, coşkuyla akan şelâleleriyle bir tabiat harikasıdır. Endemik bitki gözlemciliği çerçevesinde Akkuş ilçesine yapılacak bir gezide endemik tür olan “Mis / Akkuş zambağı” gözlemlenebilir. Bir kısmı endemik olan 19 çeşit orkidesi ile “dünyanın en çok fındık üretilen kenti” unvanıyla sürprizi de bol bir coğrafya burası.

Ünye ilçesine bağlı Karlıtepe köyündeki derede gençler tarafından yakalanan hayvan bir Şeritli semender’dir (Triturus vittatus).

Zürih Üniversitesi Botanik Bahçesi’ndeki Phlomis russeliana (Karacabla) bitkisi ile Basel Brüglingen ve Bern Botanik Bahçelerindeki Iris danfordiae (Sarı çiçekli süsen) bitkisi ve Cenevre Botanik Bahçesi’ndeki Phlomis russeliana (Cabla) Ordu iline endemiktir.

Karadeniz iklimine has, endemik bitkilerimizden olan melevcen (melocan), ilkbaharda tarla veya orman kenarlarında yetişir. Kendine has lezzete sahip, nefis bir sebzedir. Kavurmasıyla meşhurdur.

Ayrıca Ordu’da doğada endemik olarak bulunan Karadeniz kardeleni (Galanthus woronowii), Göl soğanı (Leucojium aestivum), Ak zambak (Lilium candidum), Siklamen (Ciclamen coum) ve ilimizde denenmesi amacıyla Adıyaman ters lâlesi (Firitillaria persica L.) soğanlarının Altınordu ilçesi Kayabaşı Mahallesi’nde üretim yapan üretici Sevil ŞAHİN’e teslim edilerek, tekniğine uygun olarak dikimleri yaptırılmıştır.

Ünye ve hinterlandında yer alan endemik türlerin hepsi dar olan yaşam alanlarındaki her türlü insan aktivitesinden önemli ölçüde etkilenmektedirler. Bunların başında inşaat faaliyetleri gelmektedir. Yapılaşma, yol yapımı, baraj ve HES inşaatları bu faaliyetlerin en olumsuz etkilere sahip olanlarıdır. Madencilik faaliyetleri de sebep oldukları hem yıkıcı hem de kirletici etkileriyle bitkilerin habitatını onarılmaz şekilde bozmaktadır. İşletilmesi sona eren maden alanlarının restorasyonunun yapılması ise endemik bitki türlerinin geriye getirilmesinde çare olmamaktadır. Bu faaliyetlerin tümü doğrudan habitat kaybına neden olarak, türlerin yaşam alanlarını daraltmakta ve yok etmektedir. Genel tarımsal faaliyetler de birçok endemik bitki türünün yaşam alanını yok edici ya da tahrip edici etkilerde bulunmaktadır. Doğal alanların tarıma açılması, tarımsal ilâç kullanımından kaynaklı kirlilik, sazlık yakma, düzensiz otlatma ve hayvansal kirlilik bu tehditlerin arasında sayılabilir. Besin, farmakolojik, kozmetik ve tıbbî amaçlı kullanılan kimi endemik bitkilerin doğadan kontrolsüz ve plânsız toplanması ve yurt dışına kaçırılması da bu özel türlerin popülasyonlarını azaltmaktadır.¹ Endemik türlere yönelik kaçakçılık faaliyetleri, turistik kaynaklar ve turizmin gelişmesi konusunda menfi etkileri olan tehditlerdendir.³

Hidroelektrik santralleri (HES) bölgesel ve küresel ölçekte olumsuz çevresel etkilere yol açmaktadır. Bu etkiler kuruldukları alanlardaki endemik ve diğer türlerin, doğal yaşam alanlarının yok olması biçiminde ortaya çıkmaktadır. Doğal ortamların, endemik bazı bitki ve hayvan türlerinin yok olması, sürdürülebilir turizm anlayışının temelinde yatan arz yönlü değerlerin (çekiciliklerin) yok olması anlamına gelmektedir.³

Bolaman deresi üzerinde yapılması plânlanan Atilla I ve 2 HES Projeleri davasında davacıların Avukatı Alp Tekin Ocak HES projesinin, ürettiği enerjiyi aktaracak nakil hatları olmadan ve aynı havzada başka HES ve su yapılarının olmasına rağmen bu projenin diğer projeler yokmuş gibi plânlandığını, bölgede varlığı bilinen Su samurlarının (Lutra lutra) Avrupa Kırmızı Listesi’nde (The Red List) koruma altında olan bir tür olduğunu, aynı zamanda yörede Kış nergisi (Sternbergia fischeriana) olarak bilinen bitkinin endemik bir tür olduğunu ve korunması gerektiğini belirtmiştir.

Fatsa’da çevre katliamına neden olan altın madenini genişletme amacıyla yapılan sondaj çalışmasıyla ilgili olarak Derelerin Kardeşliği Platformu Üyesi Resul Şahin de Fatsa’da geniş bir alanda çalışma yapıldığını bildirmiş ve “Yaban yaşamı ve ormanlar yok olacak. Endemik bitkilerle ilgili ÇED Raporu’nda bir bilgi yer almıyor!” demiştir.

Prof. Dr. Aziz EKŞİ’ye göre Mesudiye ilçesi en güzel endemik bitki örtülerinin buluştuğu noktada bulunuyor. Melet ırmağı ise her üç tarafta sınır oluyor. Burası âdeta bir gümrük kapısı gibi. O sebeple Mesudiye ilçesinde bu ortamı bozmayacak şekilde ekolojik tarım yapılmalıdır.

YAPDER Başkanı Celal TOPRAK; Perşembe’nin Işıklarını Kadınlar Yakacak Projesi ile ilgili olarak “Perşembe’de en az 50 çeşit endemik ot kaynağı mevcut. Neden Perşembe’de bir ot festivali yapılmasın?” demiştir.

Zaiss ve Gügel adlı iki orkide uzmanı ülkemizde araştırmalar yapıyor. Fotoğraflar çekiyor. Bunu haber alan Gamperle adlı başka bir araştırmacı, orkidelerin toplandığı Akkuş ilçesine 1996 yılında giderek tip örneklerini topluyor. 1998 yılında da bilim dünyasına tanıtılıyor. Tanıtılan bu endemik orkidenin adına da “Lilium akkusianum” diyor.

Ünye Çamlık ve Feneraltı falezlerinde, fındıklık alt florasında Karbon devri florasının izlerini de görmek mümkün. Çeşitli Atkuyruğu (Equisetum sp.) ya da Kibritotu (Lycopodium sp.) ve Eğrelti otu (Pteridium aquilinum) ile Geyik dili (Asplenium scolopendrium) türleri, güncel bitki toplukları içinde yaşamlarını sürdürmektedir.

TÜBİTAK koordinasyonunda yürütülen ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışında tüm Türkiye’yi kapsayan Türkiye’nin Endemik Bitkileri Envanteri’nin tamamlandığını biliyoruz. Ülkemizde, 3607’si endemik olmak üzere 11.707 bitki taksonu bulunmaktadır (Güner et al., 2012). Yapılan literatür taraması sonucunda, tüm Karadeniz’de yaşayan ve sağlıklı yayılış verisine ulaşılan 274 nadir bitki türü listelenmiştir. Bunların büyük bir bölümü Doğu Karadeniz’de yayılış göstermektedir.¹ Yurt çapında sürdürdüğü bitki örtüsü türleri ve ekolojik araştırma çalışmaları kapsamında Ordu’da da çalışma yürüttüklerini ifade eden Dr. Öğr. Üyesi Fergan KARAER Ordu’da tespit edilen bitki çeşidinin sayısının 1.736 olduğunu belirtmiştir. Elde edilen veriler içerisinde endemik denilen bitkiler de var. Bunların sayısı da 127.

Türkiye florası endemik taksonlarına ait 9.677 lokasyondan 305 endemik lokasyon Orta Karadeniz Bölgesi’nde olup bunun 21 endemik lokasyonu Ordu ilindedir ve endemizm oranı %0,22 ve %6,89’dur.⁴

Ordu, fitocoğrafik olarak Avrupa – Sibirya floristik bölgesinin Öksin kesiminde bulunmaktadır. Ordu’da bugüne kadar yapılan çalışmaların değerlendirilmesi sonucunda 836 taksonun tespiti yapılmıştır. Bu taksonların 34 tanesi endemiktir (dünyanın başka hiçbir yerinde doğal olarak yetişmez). Gerek takson sayısı gerekse endemik taksonların Karadeniz Bölgesi’nin diğer illerine göre oldukça az olduğu görülmektedir.⁵

2004 yılında Orman Kanunu’nun 16. Maddesi’nde yapılan bir değişiklik ve bunun uygulanmasına yönelik hazırlanan bir yönetmelikle, muhafaza ormanlarında ve diğer muhafaza karakterli orman alanlarında (tohum meşcereleri, gen koruma alanları, orman içi dinlenme yerleri, endemik ve korunması gereken nadir ekosistemlerin bulunduğu alanlar) maden aranması ve işletilmesi olanaklı hale gelmiştir. Ancak, 2010 yılında kanun ve yönetmelikte yapılan yeni düzenlemelerle bu sahalarda maden arama ve işletme faaliyetleri kısıtlı hale getirilmiştir.¹

Ordu İli Flora Listesi Tablosu’nda yer alan endemik bitkiler şunlardır: 1. Uludağ soğanı olarak bilinen Amaryllidaceae familyasından Allium olympicum Boiss. türü, 2. Domuz rezenesi olarak bilinen Apiaceae familyasından Pimpinella anthriscoides Boiss. türü, 3. Koca kangal olarak bilinen Asteraceae familyasından Cirsium pseudopersonata Boiss. & Bal. türü, 4. Ak kıskıs olarak bilinen Asteraceae familyasından Crepis macropus Boiss. & Heldr. türü, 5. Yedi kıskıs olarak bilinen Asteraceae familyasından Crepis micrantha Zer. türü, 6. Gökçe şahinotu olarak bilinen Asteraceae familyasından Hieracium lasiochaetum (Barnm & Zahn) Sell & West. türü, 7. Sarı yemlik olarak bilinen Asteraceae familyasından Tragopagon aureus Boiss. türü, 8. Hoşhoş olarak bilinen Asteraceae familyasından Tripleurospermum oreades (Boıss.) Rech. fil. türü, 9. Binbir emcek olarak bilinen Boraginaceae familyasından Onosma mutabile Boiss. (Onosma mutabilis Boiss. & Hausskn.) türü, 10. Kayın kafesotu olarak bilinen Boraginaceae familyasından Symphytum bornmuelleri Bucknall. türü, 11. Tomara olarak bilinen Boraginaceae familyasından Symphytum sylvaticum türü, 12. Samsu olarak bilinen Caryophyllaceae familyasından Dianthus carmelitarum Reut. Ex Boiss. türü, 13. Kavuklu nakıl olarak bilinen Caryophyllaceae familyasından Silene capitellata Boiss. türü, 14. Çalı mürdümüğü olarak bilinen Fabaceae familyasından Lathyrus czeczottianus Basler. türü, 15. Helva üçgülü olarak bilinen olarak bilinen Fabaceae familyasından Trifolium elongatum türü, 16. Gâvur ıtırı olarak bilinen Geraniaceae familyasından Geranium asphodeloides Burm. f. türü, 17. Kırmızı ıtır olarak bilinen Geraniaceae familyasından Geranium ibericum Cav. türü, 18. Sarı navruz olarak bilinen Iridaceae familyasından Iris danfordiae (Baker) Boiss. türü, 19. Akbaşlı çalba olarak bilinen Lamiaceae familyasından Phlomis russeliana (Sims) Lag. ex Benth. türü, 20. Kara şalba olarak bilinen Lamiaceae familyasından Salvia absconditiflora türü, 21. Köseçay olarak bilinen Lamiaceae familyasından Sideritis germanicopolitana Bornm. türü, 22. Yağlıkara olarak bilinen Lamiaceae familyasından Stachys cretica L. türü, 23. Lamiaceae familyasından Stachys iberica M. Bieb. türü, 24. Ana kekik olarak bilinen Lamiaceae familyasından Thymus leucostomus Hausskn & Velen türü, 25. Mis zambak olarak bilinen Liliaceae familyasından Lilium akkusianum türü, 26. Koç salebi olarak bilinen Orchidaceae familyasından Cephalanthera kotschyana Renz Et Taub. türü, 27. Kocadudaklı olarak bilinen Orchidaceae familyasından Dactylorhiza nieschalkiorum H. Baumann & Künkele türü, 28. Yüksükotu olarak bilinen Plantaginaceae familyasından Digitalis lamarckii Ivan. türü, 29. Kandilçiçeği olarak bilinen Plantaginaceae familyasından Veronica gentianoides Vahl. türü, 30. Ordu keltatı olarak bilinen Rosaceae familyasından Alchemilla orduensis B. PAWL. türü, 31. Belumotu olarak bilinen Rubiaceae familyasından Asperula nitida L. türü, 32. Çoruh belumotu olarak bilinen Rubiaceae familyasından Asperula woronowii KRECZ. türü, 33. Saman iplikçiği olarak bilinen Rubiaceae familyasından Galium margaceum Ehrend. & Schönb.- Tem. türü, 34. Denekutnu olarak bilinen Scrophulariaceae familyasından Scrophularia libanotica Boiss. türü.⁵

IUCN (International Union for Conservation of Nature – Uluslararası Doğayı Koruma Birliği) kriterlerine göre 1 tür (Kandilçiçeği) EN (Tehlikede), 1 tür (Sarı navruz) NT (Yakın tehdit), 15 tür LC (Asgarî endişe), 17 tür ise NE (Belirlenmedi – Kriterlere uygunluğu değerlendirilmemiş) koruma kriterlerinde oldukları belirlenmiştir.⁵

Kıyılardaki kumul alanları özel kumul vejetasyonu ile ilgi çeker. Bu vejetasyon birçok nadir bitkiyi de içinde barındırır. Sahil sığırkuyruğu (Verbascum degenii), Sahil sarmaşığı (Convolvulus persicus), Kumul çivitotu (Isatis arenaria) gibi özel bitkiler Karadeniz kıyı kumulları üzerinde yayılış alanı bulur (Özhatay ve Byfield, 1996).⁶

Doğu Karadeniz Turizm Master Plânı’nda Perşembe – Ünye arasında belirli alanlar Özel Kıyı Koruma Alanları olarak belirtilmiştir. Ünye – Fatsa aksı tarımsal üretim yoğunluğu, ticarî fonksiyonların göreli olarak gelişmiş olması, finansal kapasitesi, Doğu Karadeniz’in orta ve nihayetinde iç bölgelere bağlantısı üzerinde olması ve turizm potansiyelleri ile birlikte ön plâna çıkarken 10.880 ha’lık Plânlama Alt Bölgesi olarak belirlenmiştir.²

Plânda alınan temel kararlardan biri şöyledir: “Doğal, bilimsel, estetik, kültürel, tarihî veya eğitsel açıdan ilgi çekmelerinden dolayı özel öneme sahip alanlarda biyolojik çeşitliliğinin esirgenmesi, deniz ve kıyı biyolojik çeşitlilik kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı sağlanacaktır. Bu alanlarda, kıyı alanlarına yönelik mevzuat dahilinde gerekli görülen kıyı yapıları haricinde dolgu alanı ile alan kazanılmayacaktır. Özel koruma alanının bütünlüğünü doğrudan ya da dolaylı olarak bozma olasılığı olan atıkların ve başka maddelerin boşaltımının veya atılmasının yasaklanması sağlanacaktır. Tehlikeye düşmüş, tehdit altında veya endemik olan bitki ve hayvan türlerinin varlıklarını sürdürmeleri, üremeleri ve yeniden kazanılmaları için kritik önemi olan yaşama ortamlarını sürdürebilmesi için her türlü bilimsel çalışması yapılacak ve tedbirler alınacaktır. Kıyı alanlarına ve yaşayan türlere zarar verme veya bunları rahatsız etme veya ekosistemlerin veya türlerin esirgenme durumlarını tehlikeye düşürme ihtimali bulunan veya özel kıyı koruma alanlarının doğal veya kültürel karakteristiklerine zarar verebilecek başka her türlü faaliyet veya karar düzenlemeye tâbi tutulacak ve gerekirse yasaklanacaktır.”²

Benzerî tedbirlerle, balcılığın yaygın ve ülke sıralamasında başta olduğu Ordu ili hinterlandında bal ormanları ile hem doğal polinatörler olan arılar ve endemik bitki türleri korunmuş olacak hem de erozyon doğal yollardan önlenmiş olacaktır.

Orta ve Doğu Karadeniz Bölgelerinde bitki çeşitliliği ile daha özel niteliklere sahip olan Ordu ve Ünye hinterlandında her geçen gün bitki örtüsü içinde bilimsel anlamda yeni türler tanımlanmaktadır. Yöremizin endemizmi yüksek, sürdürülebilir bir doğa cenneti olarak kalabilmesi ve yaşatılabilmesi dileğiyle…

KAYNAKÇA:

¹ OGM Proje Ekibi – Karadeniz Bölgesi Sistematik Koruma Plânlaması, Doğa Koruma Merkezi, I. Basım, Ankara, 2011, 117 sh. http://www.dkm.org.tr/Dosyalar/YayinDosya_L2OSaIgK.pdf

² BARLAS İmar Planlama Müşavirlik Ltd. Şti. – Doğu Karadeniz Turizm Master Plânı (Giresun – Gümüşhane – Ordu – Rize – Trabzon), Ankara, 2010, 496 sh.

³ DOĞU Karadeniz Bölgesi Sürdürülebilir Turizm Kongresi, 14 – 16 Mayıs 2015, Gümüşhane, Bildiri Kitabı, I. Baskı, Haziran 2015, 774 sh.

⁴ ŞENKUL, Çetin / KAYA, Seda – Türkiye Endemik Bitkilerinin Coğrafî Dağılışı, Türk Coğrafya Dergisi, 69 (2017) 109 – 120.

⁵ ORDU İli Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü –Ordu İli 2017 Yılı Çevre Durum Raporu, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, ÇED İzin ve Lisans Şube Müdürlüğü, Ordu, 2018, 168 sh.

⁶ AVCI, Meral – Çeşitlilik ve Endemizm Açısından Türkiye’nin Bitki Örtüsü, İÜ Coğrafya Dergisi, Sayı: 13, ss. 27 – 55, İstanbul, 2005.