Yayınlanma Tarihi: 19 Haziran 2020 — okunma
M. Ufuk MİSTEPE
mistepe@gmail.com
2017 yılında altı bölüm halinde yayımladığımız “Ünye Müftüleri” adlı yazı dizimizde bir müftü sülâlesinin bu tarihçeye damgasını vurduğunu görüyoruz. Ailenin ahvadlarından Satıroğulları ailesi Keşaplı Sokak’tan komşumuz olurlar. ÖZPAKER ailesinin de 44 yıldır Amerika’da ikamet ettiklerini torunları mimar Seyda Hanım’dan öğrendik.
Bizi bu ailelerle buluşturan ortak mekân, dedelerinin bânisi bulunduğu Hacı Osman Ağa Câmii oldu. Bu câmi, Büyük Câmi’den (M. 1603) sonra günümüze ulaşan Ünye’nin en eski ikinci câmisidir. Her iki câmi de sökülerek orijinal mimarîlerini kaybettiler.
Osmanlı mezarlık kültüründe câmilerin yanına gömülmek âdet olduğundan Ortayılmazlar Mahallesi’nde yer alan Osman Ağa Câmii’nin çevresinde zamanla “hazîre” denilebilecek derecede büyük bir mezarlık da oluşmuştur. Buradaki mezar taşları uzun yıllar sahipsiz kalmış ve halen de sahipsiz ve bakımsız durumdadır. Osman Ağa Câmii’nin yanındaki bu mezarlık, câmi yeniden inşâ edilirken kaldırılmış ve başka bir yere taşınmıştır. Koruma amacıyla Ünye’deki başka mezarlardan toplanarak buraya getirilen Osmanlı mezar kültürünün değerli birer sanat eseri olan mezar taşları da Ordu Vakıflar Müdürlüğü’ne teslim edildiği iddiasıyla müftülüğe teslim edilmiştir. Müftülük mezar taşlarını Saraçlı Mahallesi’ndeki bir câminin bodrum katına koymuş, bir süre sonra Atatürk Mahallesi’ndeki Elmalık Mezarlığı girişindeki câminin (100. Yıl Câmii) yanına dökülmüştür. Mezar taşları üzerinde halen bu dikkatsiz taşımanın izleri yer almaktadır. Durumun anlaşılması üzerine Ortayılmazlar Mahallesi muhtarı Seyhan İhtiyaroğlu ve câmi imamı Mevlüt Yakışır’ın gayretleriyle taşlar yeniden ait oldukları eski yeri olan câmi avlusuna dizilmiştir. Bu sergileme esnasında gösterilen özensizlik de kitâbelerin yazılarının harçla okunamayacak duruma gelmesine sebep olmuştur. Özellikle yerleşme tarihi incelemelerinde en temel kaynak olan mezar taşlarının bütün Ordu ilindeki durumu aynı vaziyettedir. Bu konu Doktora çalışması olabilecek kadar geniştir. Özellikle Mesudiye’deki zengin içerikli mezar taşlarının incelenmesi gerekmektedir. Ordu müzesinin de acilen bu mezar taşlarının geniş bir envânterini çıkarması, bu tarihî eserleri korumak adına atılacak en önemli adımdır. Bilgileri edinmemize yardımcı olan Coğrafya Öğretmeni Mustafa Kadıoğlu’na yardımlarından dolayı teşekkür ediyorum. Büyük bölümü tarihî Osman Ağa Câmii avlusunda sergilenen mezar taşlarının çoğu alttan, satırın her iki yanından veya üstten az ya da çok hasar almış durumdadır. Mezar taşları içinde sadece Osman Ağa Câmii kitâbesi (kitâbelerin en eskisi olarak) bulunmaktadır. Kitâbedeki metin câminin yaptıranına işaret etmektedir. “Eyledi bu câmi΄-i şerîfden hûbballah. Sâhib-ü’l-hayrât Elhacı Osman Ağa Câmi΄. Sene 1113” (Minare ve eski câminin tarihidir).1
Kitâbesine göre Hicrî 1113 (Milâdî 1701 / 1702) tarihinde Hacı Osman Ağa tarafından Ünye Ortayılmazlar Mahallesi, Câmi (Hacı Osman Ağa) Sokak’ta inşâ ettirilen câmi 1988’de yıkılmış ve yerine yenisi yapılmıştır. Câminin tescili yakın dönemde kaldırılmıştır. Ancak câminin kuzeyinde yer alan minaresi orijinal olarak kalmıştır. Kesme taş ile inşâ edilen minaresi tek şerefelidir ve kare bir kaide üzerinde yükseltilmiştir.2 – 3
Kuzey – güney doğrultusunda dikdörtgen plânlıdır. Câmi ve subasman seviyesi taş temelli olup, üst duvarları moloz taş – ahşap (kârgir) dolguludur. Câmi kırma çatı ile örtülüdür, geniş saçaklıdır, saçak altı ahşaptır. Rakımı (deniz seviyesinden yüksekliği) 28 metredir. Câmi GPS koordinatları 41° 8´ enlem ve 37° 17´ boylamdadır.
Ünye’de, eski merkez Büyük Câmi Mezarlığı ve Orta Mahalle’deki Hacı Osman Ağa Câmii çevresindeki mezarlıklar kaybolan mezarlıklarımızdır; yol genişletme çalışmaları sırasında Hacı Osman Ağa Câmii bulunduğu yerden daha yukarıya alınınca hem doğusunda kalan mezarlık kaybolmuş hem de câminin şadırvanı ile minaresi 1988’de yeniden inşâ edilen câmiden (50 m) uzak düşmüştür. Bu mezarlıkta bulunan mezar taşları bir süre ortalıktan kaybolduktan sonra bir depoda bulunmuştur. Şimdi, câminin avlusunda hepsi bir arada olarak sergilenmektedir. Bu mezar taşları hakkında da çalışmalar yayımlanmıştır (Abdullah Bay, Ünye Yöresi Osmanlı Mezar Kitabeleri Üzerine Değerlendirmeler – Harun Kırık / Şeydanur Kırık, Ordu – Ünye’de Türk Devri Mezarlıklar ve Mezar Taşları). Bu çalışmalarda mezar taşları sanat tarihi açısından incelenmiş ve kitâbeleri kayıt altına alınmıştır.4
Ünyeli araştırmacı, şâir ve yazar merhum Yüksel ŞEN, 1992’te yaptığı Ünye gezisinde şu notları düşmüştür: “Ortayılmazlar Mahallesi’nin sembolü haline gelen Hacı Osman Ağa Câmii’ni ziyârete gittim. Eski câmi yıkılmış, mahalle eşrafından rahmetli Kenan KOKULU’nun ve diğer sakinlerin katkılarıyla 1988’de yenisi yapılmış. Nezih bir ibadethane; emeği geçenlerden ve katkıda bulunanlardan Allah razı olsun. Çevreyi gezerken, buradaki mezarlığın ağaçlandırılmasına büyük emek veren, mahallemiz eşrafından merhum Emin AYDIN’ı da rahmetle andım. Bir zamanlar eski câminin bakım ve ihyâsında büyük emekleri olan değerli Hacı Ömer KAVAKLI Hoca’mızı da anmadan geçemeyeceğim. Söz konusu câminin inşaatı sırasında avluda bulunan mezar taşları bir araya toplanmış. Ama bu taşlar öyle sıradan taşlar değil; her biri müzelik; üzerlerindeki yazılar ve işlemeleri birer san’at şaheseri.5
Hacı Osman Ağa’nın Satıroğlu Ailesi ile ilk bağlantılarını Keşaplı Sokak ve Sefa Sokak kesişim kavşağında mukim Bilgin ve Gülnur SATIROĞLU kardeşlerden öğrenmiştim. Bana Ünye Müftüsü İsmail Resmi Efendi’nin fotoğrafını göndererek, müftünün Ziya dedesinin dedesi olduğundan bahsetmiş ve onun da dedesinin Hacı Osman Ağa olduğunu söylemişti. Öğretmen Gülnur Hanım’ın annesi merhume Zekiye SATIROĞLU’na da bunun doğruluğunu teyit ettirmiştim (19.01.2016 / Ünye).
Saray Câmii İmam Hatibi Sayın Şükrü SAYLAN, ailenin üçüncü kuşaktan torunu Bilgin SATIROĞLU ve Ortayılmazlar Mahallesi Muhtarı Seyhan (Şimşek) İHTİYAR’la yapmış olduğu söyleşilerde şu bilgileri edinmişti (16 Haziran 2020): Müftü ailesinin soyu Hazar tarafından Türk Cumhuriyetlerinden gelmiş. Hacı Osman Ağa Câmii hazîresinde bulunan câminin bânisi Osman Ağa’ya ait kabir baştaşının buraya nereden geldiğine dair kesin bir bilgi yok. Muhtemelen vaktiyle Büyük Câmi çevresinde yer alan eski kabristanlıktan buraya nakledilmiş olmalı. Müftü Satıroğlu Mehmet Efendi de Büyük Câmi kabristanlığında medfun iken sökülme akabinde nereye defnedildiği bilinmemektedir. Merhum Hasan Tahsin KADIOĞLU Hocamızın verdiği bilgilere göre de kabri Fener Kabristanlığı’ndadır (Kaynak: Şükrü SAYLAN, Bilgin SATIROĞLU, Seyhan İHTİYAR).
Merhum Osman Ağa’nın mezarındaki şâhidenin (mezarların baş ve ayak ucuna dikine konan, üzerinde yazı veya çiçek vb. resim bulunan taş) tasviriyle ilgili şu bilgileri verebiliriz: Başlık ve kaide kısmı kırık olan şâhide düşey dikdörtgen plâka halinde gövdelidir. Oldukça sade bir görünüme sahip olan mezar taşının gövdesi aşağıya doğru daralarak inmektedir. Mezar taşında celî sülüs hatla yazılmış 7 satırlık kitâbe bulunmaktadır. Baştaşı kitâbesinde şunlar yazılıdır: 1. Huve’l bâkî (Allah kalıcıdır), 2. Merhûm ve mağfûr, 3. İlâ rahmet-i Rabbihi’l – Gâfur, 4. Ulemâ Zâde Hâfız, 5 Osman Efendi’nin, 6. Ruhuna el-fâtiha, 7. Sene 1205 (M. 1790/91).
Mehmet Efendi üç, dört lisan bilmektedir ve Osmanlı’nın Ünye’deki son müftüsüdür. Oğlu Satıroğlu İsmail Resmi (Rasim) Efendi de kendi gibi müftü olup o da üç, dört lisana vâkıf olup Cumhuriyet Dönemi ilk Ünye Müftüsü’dür. (Kaynak : Öğretmen Gülnur SATIR, Zekiye ve Ziya SATIROĞLU)6
Müftü Satıroğlu Mehmet Efendi: 1915 – 1920 yıllarında da Ünye’de Müftülük’te bulunmuştur. Ünyeli’dir. Kabri Fener Mezarlığı’ndadır.8
Müftü Satıroğlu İsmail Rasim Efendi: Satıroğlu Müftü Mehmet Efendi’nin oğludur. 1920 – 1942’ye kadar Müftülük yapmış ve ayrıca Ünye Rüştiye Okulu’nda uzun süre hocalık yapmıştır. Ahvadları: Satıroğulları ve Öğretmen Celal ÖZPAKER ve akrabalarıdır. Kabri, Asrî Mezarlık’tadır.8
Ünye İlçe Müftülüğü web sitesi verilerine göre Ünye 1864 doğumlu İsmail Resmi SATIR, medrese öğrenimini tamamlamış olup 19231102 sicil numarasıyla 01.09.1917’de göreve başlamış ve 22.12.1941’de görevden ayrılmıştır.9 Ünye’nin ilk Cumhuriyet Müftüsü ve en uzun süre Ünye’de görev yapan müftü unvanına sahiptir.
Osmanlı ulemasına ait sicil dosyalarının analitik tahlilini yapan “Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları” adlı eserde 326 dosya numarasında Ünye Müftüsü İsmail Resmi Efendi için “Dosya 1932’de Dyn’e (Diyanet’e) Gönderilmiştir.” notu vardır (sh. 44).10
Salname-i Vilayet-i Sivas 1. Cilt – 1287/1870 verilerine göre Naib İsmail Resmi Efendi Mecidözü kazası Meclis-i İdare azasıdır.11 Salnâmenin diğer bir cildinde Lâdik kazası naibidir. 1864 doğumlu bir şahsın 1870 yılında naib olması mümkün değildir. Acaba isim benzerliği mi vardır?.. ayrıca araştırmak gerekir.
1925 – 1926 tarihli T.C. Devlet Sâlnâmesi’nde Ünye Kazası memuriyet ve esamîsi (isimleri) 379. sayfada verilmiştir. Müftü İsmail Resmi Efendi, Ordu Müftüsü ise Ali Sabri Efendi’dir.12
1927 – 1928 tarihli T.C. Devlet Sâlnâmesi verileri Osmanlıca olup Ünye Kazası memuriyet ve esamîsi (isimleri) 493. sayfada verilmiştir. Müftü Resmi Efendi, Ordu Müftüsü ise Ali Hayri Efendi’dir.12
11 Haziran 2020 tarihinde aldığım bir e-mail mesajı konu hakkındaki bilgilerimize ilâve katkı sağladı. Bakınız elektronik postada neler yazıyor: Ufuk Bey, internetten ailemizin geçmişi ile ilgili araştırmaları ilgi ve heyecanla takip ediyorum. Ben rahmetli Celal Bey’in (ÖZPAKER) üç evlâdından en büyüğü, mimar olanıyım. Babaannem rahmetli Saniye Hanım’ın dedesi Mehmet Efendi.. babasını bilirdik. Ancak Hacı Osman Ağa ve câmiyi sizlerden öğreniyoruz. Var olunuz. Bu çok değerli bir bilgi. Acaba Hacı Osman Ağa nereden gelmiş? Rahmetli Orhan BORA babamın arkadaşı idi. Hacı Osman Ağa’nın sözü hiç geçmedi çocukluğumdaki konuşmalarda… Câminin bânisi olduğunu da yeni öğrendik. Burunucu’nda büyük dedelerimizin evinde bahsedilir. Hattâ Kuşadası’nın bağışından da… Size babamın arşivinden bıraktığı bilgiyi gönderiyorum. Sağlıcakla kalınız. / Özpaker ailesinden, Celal Bey’in kızı Seyda.
Aynı gün aldığım ikinci bir e-mail mesajında da aşağıdaki bilgiler ve aile şeceresini (soyağacı) gösterir iki belge daha ilâve olarak gönderilmişti: Ufuk Bey. Baba tarafından.. Kemal Dedemin eşi babaannem Saniye Hanım’ın büyük annesi de Ünye eşrafından. Ünyeli Ekmekcioğlu Mehmet Efendi’nin kızı olur. Bizler 44 yıldan beri Amerika’da yaşıyoruz. Ünye’ye ileri bir tarihte mutlaka geleceğim. Ayrıca.. bir ara bilgileri toparlayıp, ailemiz için bir kitap çıkarmayı düşünüyorum. Sizden yardım alırım. Teşekkür ediyorum. Seyda.
Seyda Hanım, iki ayrı soyağacı şeması da göndermiş. Biri “Ünyeli Ekmekci Oğlu Mehmet Efendi”ye ait diğeri ise Ünyeli Ekmekci Oğlu Mehmet Efendi’nin kızı Zekiye Hanım ve eşinin soyağacı: “Abdullah Efendi – Zekiye Hanım”.
Bu açıklamalar ışığında Hâfız İsmail Resmi Efendi’nin biyografisini bir de kızından torunu emekli öğretmen Celal ÖZPAKER’den dinleyelim: (Biyografik belge, rahmetli Celal Bey’in üç evlâdından en büyüğü ve mimar olan Seyda ÖZPAKER’den temin edilmiştir.)13
Hâfız İsmail Resmi Efendi’nin Biyografisi:13 Dedem Hâfız İsmail Resmi SATIR Ünye eşrafındandır. Babası Mehmet Efendi, annesi Emine Hanım’dır. Takriben 1866 yıllarında Ünye’de doğmuş ve çocukluğu Ünye’nin Burunucu Mahallesi’nde geçmiştir.
Ünye Rüşdiyesi’ni bitirdikten sonra İstanbul’da Dâr’ül Muallim-i Âli (Yüksek Öğretmen Okulu)’yi bitirerek Kastamonu Rüşdiyesi’ne, Ulûm-u Diniye (Dinî İlimler) ve Arabiye (Arapça Dili) öğretmeni olarak atanmıştır. Kendisi çok iyi Arapça, Farsça ve Fransızca bilirdi.
Kastamonu’ya atanmadan önce bir kızı dünyaya gelmişti: Saniye Hanım. Kastamonu’da da bir erkek çocuğu olmuştur: Ömer Lütfi Bey.
Altı veya yedi yıl kadar Kastamonu’da görev yaptıktan sonra Adana Sultanisi’ne atandı. On yılı aşkın bir zaman da Adana’da öğretmenlik ve müdür yardımcılığı görevine devam etti. Adana’da görevi sırasında Şam Rüşdiyesi’ne müdür tâyin olması, memleketinden, anne ve babasından yıllarca uzak kalmasına sebep olacağı için tâyinini iptal ettirerek, Karadeniz sahilinde bir yere öğretmen olarak verilmesi arzusu üzerine Rize Rüşdiyesi’ne atandı.
Rize’de iki veya üç yıl kaldı. Daha sonra Ünye Rüşdiyesi’nin branşında öğretmeninin olmadığını öğrenince tâyinini yaptırarak Ünye’ye geldi. Bir müddet rüşdiyede gene Ulûm-u Diniye ve Arabiye öğretmenliği yaptı.
Oğlu Ömer Lütfi bu sırada hukuk fakültesinde okurken, tahsili yarıda kesilerek askere alınmış ve yedek subay olarak birkaç ay talimden sonra Şam cephesine sevk edilmiş ve orada şehit olmuştur.
Babası Mehmet Efendi Ünye Müftüsü idi. O yıllarda babasının ölümü üzerine Ünye eşrafının zorlaması münasebeti ile babasından boşalan Ünye Müftülüğü’ne atandı. Kastamonu, Adana, Rize ve Ünye’de devam ettirdiği öğretmenlik yılları yirmi iki senedir. Bundan sonra takriben yirmi üç yıl kadar da müftülük görevini sürdürerek, bu görev üzerinde iken 1942 yılı sonbaharında ebediyete intikal etmiştir. Cenazesi bütün Ünyelilerin gözyaşları arasında Elmalık Mezarlığı’na kaldırılmıştır. Yazan: Kızından torunu, emekli öğretmen Celal ÖZPAKER.13
Böylece Osmanlı’nın Ünye’deki son müftüsü Satıroğlu Mehmed Efendi ile oğlu Cumhuriyet Dönemi ilk Ünye Müftüsü Satıroğlu İsmail Resmi Efendi hakkında derlediğimiz bilgileri sizlerle paylaşmış olduk. Hacı Osman Ağa hakkında da daha detaylı bilgilere erişebilmek dilek ve temennisiyle…
KAYNAKÇA:
1 BAY, Abdullah – Ünye Yöresi Osmanlı Mezar Kitâbeleri Üzerine Değerlendirmeler, History Studies, Volume 4/1, 2012, ss. 111 – 124. http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423902434.pdf
2 KARADENİZ Kültür Envanteri – Hacı Osman Ağa Câmii Minaresi https://karadeniz.gov.tr/haci-osman-aga-camii-minaresi/
3 ÜNYE Turizm Danışma Bürosu – Hacı Osman Ağa Câmii, https://unyeturizmdanismaburosu.ktb.gov.tr/TR-258230/haci-osman-aga-camii–haci-osman-aga-mosque.html
4 YAZICI, Yrd. Doç. Dr. Nuri – Ahiret Kültürü (Ünye Mezarlıkları ve Mezar Taşları Üzerine Bir İnceleme), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Dergisi, Sayı: 212, Ekim 2014, ss. 195 – 210.
5 ŞEN, Yüksel – Bu Ünye Başka Ünye, Haftalık ÇAĞRI Gazetesi, Yıl: 16, Sayı: 679 – 685, 07.12.1992 / 18.01.1993. http://unyezile.com/unyebaska.htm
6 MİSTEPE, M. Ufuk – Ünye Müftüleri V, Ünye Haber Gazetesi, 17.03.2017, Sayı: 2353, Yıl: 15.
7 EMİROĞLU, Kudret – Trabzon Vilâyeti Salnâmeleri 1869 – 1904, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, 23 Cilt, Haziran 1993, http://unyezile.com/salname.htm
8 KADIOĞLU, Hasan Tahsin (SAY) – Ünye Müftüleri, Haftalık ÇAĞRI Gazetesi, Yıl: 12, Sayı: 504, 17.06.1988, http://unyezile.com/muftu.htm
9 ORDU & ÜNYE İlçe Müftülükleri Web Sitesi – Ünye İlçe Müftüleri http://www.ordumuftulugu.gov.tr/ilce-muftulukleri/unye-ilce-muftulugu.html
10 ZERDECİ, Hümeyra – Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları (Şer’iyye Sicilleri), T.C. İ.Ü. Arşivcilik Ana Bilim Dalı, YLT, İstanbul, 1998, 350 sh. + Ekler.
11 YÜCEL, Yrd. Doç. Dr. Ebubekir Sıddık – Salname-i Vilayet-i Sivas, 1. Cilt, H. 1287 / M. 1870 Sivas İl Yıllığı, Buruciye Yayınları, Sivas, 110 sh.
12 T.C. DEVLET SALNÂMESİ – 1927 / 1928, Matbuat Müdüriyet-i Umumîyesi Neşriyatından: 3, 855 sh., 480 – 493. sh. ve diğer Devlet Sâlnâmeleri.
13 ÖZPAKER, Mimar Seyda – Hâfız İsmail Resmi Efendi’nin Biyografisi. Yazan ve Redakte Eden: Kızından torunu, emekli öğretmen Celal ÖZPAKER.
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.