Ünye Halk Oyunları Tarihi – I

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Halkın kültürelbirikimlerini, geleneklerini, âdetlerini, inanmalarını, müziğini, oyunlarını, masallarını, efsanelerini, türkülerini geleneksel tiyatrosunu, halk hekimliğini, el sanatlarını, konut yapısını, araç – gereçlerini vb. inceleyen bilime Folklor Bilimi diyoruz.¹

Folklorun içinde mitler, destanlar,halk masalları, şakalar, atasözleri,bilmeceler, ninniler, büyüler, dualar,ilençler, yeminler, incitmeler, atışmalar,kinayeler, alaylar, dilekler, tekerlemeler,selâm ve ayrılık sözleri yer alır. Folkloraynı zamanda halk âdetini, halk dansını, halk tiyatrosu (ve mimini), halksanatını, halk inancını(ya da bâtıl inancını), halk hekimliğini, enstrümantalhalk müziğini,halk şarkılarını, halk dilini (argo gibi), halk benzetmelerini, halk teşbihlerini ve adlarını da içerir. Halk şiirisözlü epikten, el-yazması kitap türüne,mezar taşlarına, hamam duvarlarındaki yazılara, oyunlardaki tekerlemelere dek uzanır. Karışıklığı önlemek için tüm bu malzemelereFolklor (Halkiyat – Halk Bilimi – Bölgesel Etnoloji), bu malzemelerin araştırılıpincelenmesine de Folklor Bilimi (Folkloristics)diyoruz.²

Ünye’de birçok yörede olduğu gibi Ünye Ağzı ile FOLKLOR denildiğinde HALK OYUNLARI’nınanlatılmakistendiğini hassaten vurgulamak isterim.

HALK OYUNLARI insanların geleneksel yaşama biçimlerini, inanışlarını, tabiatla ilişkisini, birbirleriyle olan ilişkilerini yöresel müzik ve enstrümanlarla birleştirerek yaşatan ve kültür öğelerinin bu yolla nesilden nesile aktarılmasına yardım eden, bireysel ya da grup kimliği içerisinde sergilenen koreografik hareketliliklerdir.

Halk Oyunları; nişan ve düğünlerde, askere – gurbete uğurlamalarda, karşılama ve şenliklerde, bayramlarda, festivallerde önem arz eden günlerde, yaşıtlar arası eğlencelerde, kutlama ve yarışmalarda, yaylaya çıkış ve dönüşlerde, savaş öncesi ve sonrasında açık ve kapalı alanlarda oynanır.

Halk Oyunları öğretiminde üç yöntemden bahsedebiliriz:

Geleneksel Yöntem:Geçmişten günümüze, Ünye köylerinde halen canlı olan bu yöntem sürdürülmektedir. Küçük yaştan itibaren oynayanları izleme, kavradığı zaman oyuna müdahil olma ve daha sonra kendine özgü tavır ve stil vererek ortaya sunma, belirleyici unsurlardır.

Klâsik Yöntem:Özünde usta – çırak silsilesini kabul eder.Usta tarafından öğrencilerine adımlar en küçük birimlere bölünerek ve sayı esas alınarak tüm oyun adımları sayılarla öğretilir. Çoğunluğu gene görselliğe dayanır. Müzik ve ritm devreye girince oyun ortaya çıkar. Tavır ve stil verme ise beceriye dayanmaktadır.

Sistematik Yöntem:Halk oyunlarında bilimsel olarak yapılan sayısal öğretme, ezgiye dayalı, hareket ve ritme dayalı, görsellik ve taklide dayalı, notasyon sistemine dayalı yöntemler Sistematik Yöntem’i oluştururlar.

Halk Müziği’ne eşlik eden çalgıların bir kısmı Ünye yöresinde Halk Oyunları’na da eşlik etmektedir. Kafkas kökenli soydaşlarımız ve Gürcistan muhacirleri akordeon ve koltuk davuluenstrümanını yöremize taşımışlardır. Alevî inancını yaşatan Ünye köylerindeki Türkmen asıllı soydaşlarımız saz, cura, bağlama ve divan sazınızamaklarına(semah) eşlik ettirmede başarılı olmuşlardır. Doğu Karadeniz kökenli muhacirlerin çaldığı kemençe ise yaygın olmamakla birlikte horonlarımızın vazgeçilmez çalgısıdır. Hemen hemen tüm halk oyunlarımızın simge çalgıları olan davul – zurna ve çoban kavalı ise Ünye yöresinde Orta Asya kökenli Türk boyları ile Trakya mübadillerinin halk oyunlarına eşlik etmektedir. Az da olsa klârnet de çalınmaktadır.

Göç edip gelen muhacir ve mübadiller kendi folklorünü(halk oyunlarını) kısa bir süre yaşatabilmiş ama zamanla (yüz yıl gibi) mecburiyet ve etkileşim sonunda yerli halk figürleriyle kaynaşma kaçınılmaz olmuş, horondaki sertlik ve katılık yerini yumuşaklık ve zerafete dönüştürmüştür. Ünye’nin daha eski halklarından Rum ve Ermenilerin halk oyunları ve çalgılarına dair yazılı bir belge ve fotoğraf temin edilememiştir. 1915 tarihli Katolik Papazlar ve Müzisyenler’in yer aldığı bir Tokat yöresi fotoğrafında şu halk müziği enstrümanları göze çarpmaktadır: Flüt, trompet, def, tar, akordeon, keman ve ut.

Yöremiz kadın giysileriarasında yazma, fırfırlı entari, yelek, hırka, üç etek, peştamal, bel bağı (bel kolonu), pazenden şalvar, koyun yününden çorap, yemeni veya çapula sayılabilir. Kadın takıları olarak ise altın veya gümüşten tepelikler, küpeler, boyunda kırmızı kurdelaya dizili beşibiryerdeler, gerdanlıklar, bilezikler ve yüzüklerin başta geldiği söylenebilir.

Erkekler başlarına kabalak denen başlık takar. Hâkim yaka bir gömlek, üzerinde avcı yeleğive aba. Pantolon yerine zıpka, belde iki el genişliğinde beyaz koyun yünündenbir kuşak, belde Çerkez ya da kamalı kemer denilen kemer; ayakta, beyaz koyun yününden çorap ve tozluk. Camış derisinden çarık ve sığır derisinden çapula veya çizme. Erkek takıları arasında muska, hamaylı, tütünlük, kılıf içinde kama, yağdanlık, köstekli saat, çakmaklık kav, mermilik, kılıflı kırma kaşık, 1,5 parmak genişliğinde basit tokalı bir kemer sayılabilir.

24 Haziran 1932’de açılan Ünye Halkevietkinlikleri ile başlayan folklorik çalışmalar 50’li yıllarda kesintiye uğrasa da Ünye Lisesi bünyesinde bu aktiviteler, en azından halk oyunları düzeyinde yeniden başlatılır.Beden Eğitimi Öğretmeni Ali KAYADELEN’inSilifke Oyun Ekibi’ni kurmasıÜnye Halk Oyunları Tarihi’ne kayıt düşülecek önemli bir gelişmedir.³1966/67 Eğitim ve Öğretim Yılı’nda faaliyet gösteren bu ekipten hatırlayabildiklerimiz; Nimet SAYIN, Hatice TASLI ve Hatice KOCAOĞLU’dur.

Ünye’de ilk Mehter TakımıAtatürk İlkokulu bünyesinde 1960 tarihinde Rahmetli Berber Hasan ÇALOĞLU Hoca’nın eğitmenliğinde kurulmuştu. Cumhuriyet Meydanı’na girişlerinde Mehter Takımı büyük sükse yapmıştı ve akabinde bayramların aranılan ekibi oldu. Mehteran Bölüğü’nün başında Fatih BORA vardı. Hatırlayabildiklerimiz: Maskot Hasan Ali BORA, Fatma ÖNDER ve diğer 57 öğrenci…

1966 yılında Öğretmen Ayşe ÇELİK, Anafarta İlkokulu’nda “DELİLO” vb. oyunların sahneye konulduğu beş kişilik minik bir folklor ekibi yetiştirmişti. İlkokul öğrencilerinden hatırlayabildiklerimiz: Gülümser (Sanioğlu) SOĞANCI, Hasan Kâmil ÖZAYDIN, Kadir ERKOÇ ve Necla (Şentepe) HACIBEKTAŞOĞLU.

60’lı yılların sonlarında Ünye Lisesi Kimya ÖğretmeniSelman ACAR’ın, akordeon eşliğinde kendi becerisiyle yetiştirdiği folklor ekiplerine kalıcı bir disiplin getirmesi Ünye Halk Oyunları Tarihi’nde ciddî adımların atıldığı yılların başlangıcı sayılabilir. O yıllarda yöresel oyunları öğretecek eğitmen bulunamadığından farklı yöre oyunlarından oluşturulan ekiplerin yetişmesi gündemdedir. Artvin, Elazığ, Gaziantep ve Kars (Azerî ve Kafkas Oyunları) yörelerine ilişkin oyun ekipleri ile Ünye, Samsun ve hinterlantında defalarca gösterilere iştirak olunmuştur. Biyoloji Öğretmeni Ahmet KARAGÜZEL(Prof. Dr. KTÜ)de Akçaabat yöresi horonları ile Ünye Halk Oyunları’na çeşni katmayı başaranlardandır.

Devam edecek

KAYNAKÇA :

¹AHRETLİKOĞLU, Şenol – Ordu Yöresi Halk Oyunları, M.Ü. Beden Eğt. ve Spor Y.O., 4/B 9421053, Mayıs 1998, 62 sh.

²DUNDES, Alan – Folklor Nedir? Çev.: Gülay AYDIN, TheStudy of Folklore, London: Prentice-Hall, 1965, sh. 1-3’te yer alan makalenin Türkçe çevirisi Folklora Doğru (Kasım 1983, Sayı: 55, sh. 15-18)Dergisi’nde yayımlanmıştır.3 sh.

³ÜTAG – VARİLCİ, A. Derya / KABAYEL, Ahmet – Kent Kültürü ve Müzik 4, Ünye Kent Gazetesi, 24 Nisan 2009,http://www.unyekent.com/konu/63/kent-kulturu-ve-muzik-8211-4

⁴BODANCI, Orhan – Halk Oyunları Eğitmeni / Sözlü aktarımlar ve belgesel folklor arşivinden istifade edilmiştir.