Ünye ve Hinterlandında Çepni Türkmenleri’nin Sünnîleştirilmesi – VII

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

1869 tarihli Ma’ârif Nizamnâmesi’nin 23. maddesine göre Rüşdiyelilerin ders programında şu derslerin mevcudiyeti görülmektedir; Mebadi-i Ulûmu Diniye (Din İlimlerine Giriş), Lisân-ı Osmanî Kavaidi (Dilbilgisi), İmlâ ve İnşa, Tertib-i Cedid üzere Kavaid-i Arabiye ve Farsiye, Tersim-i Hudud, İlm-i Hesap, Defter Tutmak Usûlü, Mebadi-i Hendese, Jimnastik. Rüşdiyelerin bulunduğu bölgede kullanılan ikinci dil, ticaret merkezlerinde isteyen öğrenciye Fransızca’dır.¹⁵

1. 1316 (M. 1898) ve 1321 (M. 1903) tarihli Maarif Salnâmeleri’ne göre Sa’dah Bey Medresesi’nin müderrisi Yusuf Bahrî Efendi, öğrenci sayısı 180 ve kurucusu Sa’dah Bey’dir. (Ünal TAŞKIN – 1317 (1899 – 1900) Maarif Salnâmesi’ne göre Trabzon Vilâyeti’nde Eğitim Kurumları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi – The Journal of International Social Research Volume 2/7 Spring 2009, sh. 244 – 262)

Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl İdare-i Umumîyesi kataloğunda yer alan ve doğum yerleri Ordu olan memurlar ele alındığında; söz konusu katalogda Ordu doğumlu 30 memur tespit edilmiştir. Bunun yanında yine aynı kayıtlarda Ünyeli 50, Fatsalı 5, Perşembeli 5, Mesudiyeli 1, Aybastılı 1 memur bulunmaktadır.

Sadullah Bey Medresesi’nde eğitim veren Hacı Yusuf Bahrî Efendi’nin yetiştirmiş olduğu Müderrisler şunlardır : 1. Çatak Medresesi müderrisi Ali Efendi. 2. Ünye Hamidiye Medresesi müderrisi Ahmet Hamdi Efendi. 3. Kurudere Medresesi müderrisi Enginaroğlu Hasan Efendi. 4. Kumru Fizme Medresesi müderrisi Abdi Hoca (Abdurrahman Bilici). 5. Kumarlı Medresesi müderrisi Süleyman Efendi. 6. Karakuş (Akkuş) Medresesi müderrisi Deryaoğlu Mehmet Efendi. 7. Fartul (Erenyurt) Medresesi müderrisi Civeloğlu Halil Efendi. 8. Pencik Medresesi müderrisi Hacı Ali Efendi. 9. İnkur Medresesi müderrisleri Mustafa Kartal ve Sani Hoca Efendiler. 10. Kabadirek Medresesi müderrisi Osman Efendi. 11. Dereköy Medresesi müderrisleri Bafralıoğlu Halil Efendi ile Rafet Efendi. 12. Yılancılı Medresesi müderrisleri Halil Efendi ile kardeşi Ali Efendi. 13. Akkuş / Kusköy Medresesi müderrisi Mustafa Efendi. 14. Fatsa Osman Paşa Medresesi Müderrisi Abdülhamit Sarıhan. 15. Taslızade Mehmet Rüştî Efendi (Yusuf Bahrî Efendi’nin kardeşi). 16. Taslızâde Mustafa Yazıcı Efendi (Yusuf Bahrî Efendi’nin kardeşi).¹⁰

Osmanlı Devleti II. Meşrutiyet Dönemi’nde Ordu bölgesinde yaşayan Alevî Türkmenler’in Sünnîleştirilmesi yönünde eğitimi bir araç olarak kullanmıştır. Bu politikayı gerçekleştirmek için Maarif (Eğitim), Mülkiye (Sivil İdare) ve Meşihat (Şeyhülislâmlık) kurumları birlikte hareket etmişlerdir.⁴

İlâhiyat, Türkleştirme, Sünnîleştirme pratikleri sayesinde politik bir boyut kazanmış, bu boyut ise dinî bir inancın ”dinsizlik” ile suçlanması yolunu açmıştır. Lâisistler, dinî pratiklerin devlet işlerinden ayrı tutulması gerektiğini belirtseler de yasal bir çerçevede Sünnî – Hanefî din hegemonyası legalize edilmiştir.¹⁸

Alevîlik; Tekke, Zâviye, Dergâhlarda örgütlüdür. 25 Kasım 1924’te çıkarılan Tekke ve Zaviyelerin Kapatılmasına İlişkin Kanun’la Alevî dergâhları, ocakları, tekkeleri yasaklanmış, kapatılmış, kitaplıklarına el konulmuştur. Toplum biçimsel olarak Batılılaştırılırken, içerik olarak Sünnîleştirilmiş, Türkleştirilmiştir. Burjuva ulus – devlet paradigmasını temel alan Kemalist Hareket “Tek Ulus – Tek Din – Tek Dil” inşâ etme projesini hayata geçirmiştir.²¹

Yukarıda verdiğimiz tarihî bilgiler çerçevesinde Türkmen Çepni Boyu ile Osmanlı Devleti’nin Sünnîleştirme Politikası’nı farklı kaynaklardan özet olarak sizlere aktarmaya çalıştık. Bu politikalar neticesinde günümüzde Ordu ve Ünye hinterlandında Alevî – Bektaşî kesimin hayatiyetini idame ettirdiği kırsal mekânları da paylaşarak makalemizi sonlandıralım.

Ordu ve hinterlandında Alevî cemaatin yoğun olarak yaşadığı 42 yerleşim biriminden bahsedilebilir. 23 yerleşim biriminin tümünde Alevî vatandaşlar, 19’unda ise karışık halk kesimleri yaşamaktadır. İlçe bazında konuyu netleştirecek olursak; Akkuş’ta 2 yerleşim yeri (1’i Alevî, 1’i karışık), Fatsa’da 7 yerleşim yeri (3’ü Alevî, 4’ü karışık), Gölköy’de 1 yerleşim yeri (Alevî), Gürgentepe’de 4 yerleşim yeri (2 Alevî, 2’si karışık), Kumru’da 1 yerleşim yeri (Alevî), Mesudiye’de 4 yerleşim yeri (2’si Alevî, 2’si karışık), Persembe’de 1 yerleşim yeri (Alevî), Ulubey’de 9 yerleşim yeri (5’i Alevî, 4’ü karışık), Ünye’de 13 yerleşim yeri (3’ü Alevî, 9’u karışık) Alevî kültürünün yaşam bulduğu mahallerdir.

Ünyeli Şâir, Av. İrfan Yıldız BEŞLİOĞLU ile Halk Ozanı Hamdi TANSES’in tespit ve tetkiklerine göre Ünye’deki toplam 60 köydeki Alevî iskânı mevcut olan 2 belde, 10 köy ve 1 mahalledeki dağılımlar şöyle : Cevizdere Köyü (sadece Beşlioğlu Mevkii), Erenyurt (Fartıl) Beldesi‘nin Dumanlı Mevkii, Hasanlı’nın bir kısmı ile Şerefiye Mevkii, Kirazbeli Mevkii, Göbü Köyü % 4 – 5, Merkez ilçeye bağlı Gölevi Mahallesi (Bataklı Mevkii tam, Çobanlar Mevkii – eski Alevî – 50 / 60 hane), Gölcüğez Köyü‘nün Kepsil Mevkii, Kadılar Köyü‘nün az bir kısmı, Kocuklu Köyü (tümü), Sahilköy (Göbünalcı) Köyü % 95 (800 hane), Sarıhalil Köyü‘nün Yalakköy Mevkii (100 hane), Şenyurt Köyü‘nün bir mahallesi, Üçpınar Köyü % 95 (300 hane), Yeşilkent Beldesi Ballık ve Atatürk Mahalleleri (karışık, 350 hane), Yiğitler Köyü‘nün Eğrimeşe Mevkii ile Tamyeri ve Korgan Mevkii.

Sahilköy Mahallesi Göbü Mevkii’nde açılışı yapılan cemeviyle birlikte Sahilköy Mahallesi’nde 3, Gocuklu Mahallesi’nde 1, Erenyurt Mahallesi’nde 2 olmak üzere Ünye’de altıncı cemevi ibadete açılmıştı. (17.11.2014) Cemevlerinin kapısında Güvenç Abdal Cemevi diye yazar ve tamamı Güvenç Abdal Ocağı’na tâbidir. Ünye Bektaşî ve Alevîleri’nin % 99’u Güvenç Abdal talibidir. % 1’lik kısmı ise Zeynelabidin Ocağı’na bağlıdır. Hinterlandda Hubyar Ocağı’na bağlı Hubyarlı yoktur.

Türkiye, totaliter bir toplum mühendisliği projesi olarak lâisizme değil, din ve vicdan özgürlüğüne dayalı bir liberal lâikliğe ihtiyaç duymaktadır. Tarihte yaşanılan acı olaylar yüzünden Alevîler, Sünnî çoğunluğa hep tereddütle yaklaşmışlardır. Devlet iktidarını elinde tutanların sürekli olarak gündemde tuttukları şeriat tehlikesi propagandası Alevîlerin büyük bölümünü ciddî bir şekilde endişelendirmiş ve birçok Alevî hiçbir sorgulama yapmadan resmî ideoloji ve lâisizm savunuculuğu yapabilmiştir. Sırf Sünnî çoğunluğa karşı kendine bir yaşam alanı bulmak için Alevîlerin çağdaşlık, lâisizm ve resmî ideolojiye sarılmalarını anlamak lâzımdır, ancak özgürlük ve çoğulculukla bağdaşmayan o çerçevenin aşılması gerekmektedir. Sünnî Alevî’nin, Alevî başörtülünün, Müslüman Gayri Müslim’in hak ve özgürlüklerinin garantörü olmalıdır. Bizden farklı olanın hak ve özgürlüğünü savunmaya başladığımız andan itibaren daha özgür bir toplum olma hedefine daha çok yaklaşmış olacağız.²²

Türkiye’de tarihle uğraşmak bugünle uğraşmaktır, ‘dün’le değil, ‘bugün’le boğuşmaktır ve de riskli bir iştir hâlâ…

                                                                          16 Kasım 2015 / Ankara

KAYNAKÇA :

⁴ SELÇUK, Doç. Dr. Hava – XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Alevî Toplumuna Bakışı (Ordu Örneği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2011/59, sh. 71 – 90. http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/474/465

¹⁰ KARAYALMAN, Mehmet – Ünye Sadullah Bey Medresesi, Ünye Kent Gazetesi, 18 Haziran 2011. http://www.unyekent.com/konu/303/unye-sadullah-bey-medresesi-mehmet-karayalman

¹⁵ MİSTEPE, M. Ufuk – Trabzon Salnâmeleri’nde Ünye Kazâsı’nda Eğitim ve Öğretim, Ünye Haber Gazetesi, 11.01.2013, Sayı : 1478, Yıl : 10.

¹⁸ YILMAZ, Gözde – Soykırım Sürecinde Kürt Alevîleri Üzerinde Uygulanan Dinsizlik Politikası, International Journal of Kurdish Studies, No. 1/2, July 2015, pp. 15 -27.

²¹ KARMATİ Kiriş Baba – Alevilik’e Yapılan Sistematik Önemli Müdahaleler, http://www.sorunpolemik.com/SP/543/alevilik%E2%80%99e_yapilan_sistematik_onemli_mudahaleler/

²² SAMBUR, Bilal – Alevî Sorununda Paradigma Değişimi : Özgürlük ve Çoğulculuk http://www.ozgurtoplumundegerleri.com/res/Bilal_Sambur_Alevi_Sorununda_Paradigma_Degisimi.pdf