son haberler

Ünye ve Hinterlandında Oğuz – Türkmen Boyları ve Yer Adları

Yayınlanma Tarihi: 22 Mayıs 2020 okunma

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Makalemizin araştırma konusu 24 ana Oğuz boyu ile Oğuz asıllı Türkmen kabilelerinin Ünye ve hinterlandındaki (Ordu, Fatsa, Terme, Akkuş) bazı yerleşim noktalarıdır. Türkmen boy, bölük, uruk (oymak, öz) ve tirelerinin (oba, aile) adlarını Yrd. Doç. Dr. Aydın BUDAK’ın yayımladığı “Yurdumuza Yerleşen Oğuz – Türkmen Boyları ve Bazı Yer Adlarımızın Anlamları” adlı kitaptan aktardık. Bu boyların ve alt gruplarının yerleştikleri ilçe ve köyleri ise tırnak içerisinde verdik.1

Köy adlarının bir çoğu değiştirildiği için eski adlarını ihtiva eden Dahiliye Vekâleti Mahallî İdareler Umum Müdürlüğü’nün çıkardığı İstanbul – 1933 baskılı “Köylerimiz” adlı neşriyat esas alınmıştır.2

Yer adları doğal, sosyal ve kültürel ortamdan etkilenirler. Türkiye’deki köy adlarında da bu özellikler vardır. Türkiye’deki köy adlarını, Türkçe olanlar ve olmayanlar şeklinde iki gruba ayırmak mümkündür. Bu isimlerin önemli bir kısmı 1940 yılından günümüze geçen süreçte değiştirilmiş, yeni isimler verilmiştir. Bu değiştirme işlemleri hem Türkçe köy adlarında hem de Türkçe olmayanlarda yapılmıştır. İsimleri değiştirilen köyler tüm yurda yayılmış durumdadır. Ancak, Doğu Karadeniz ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde belirgin bir yoğunlaşma söz konusudur. Köylerin yeni isimleri henüz, halk tarafından tümüyle benimsenmemiştir. Özellikle orta yaştakiler ile yaşlılar hâlâ eski isimleri kullanmayı tercih etmektedirler. Ancak eski isimlerin kullanımında genç insanlar göz önüne alındığında belirgin azalmalar dikkati çekmektedir. Bu durum en az birkaç on yıl daha eski isimlerin kullanımının süreceğinin göstergesidir.3

Makalemize, bir zamanlar (1869 – 1954) Ünye’ye bağlı olan Akkuş ilçesi ve Alan köyündeki (mahallesi), Alanlar boyundan Alanlı aşireti ile başlayalım.

Akkuş: < Akkuş: Bir Kuman beyinin adı. “Samsun – Ünye.”1 (Not: Ünye ilçesine bağlı Karakuş nahiyesi 04 Mart 1954 tarihinde çıkarılan 6324 Sayılı Kanun ile Ordu iline bağlı AKKUŞ ilçesi olarak bugünkü adını almıştır. M.U.M.)

Alan: < Alan: Kafkasya’da Karaçay bölgesinin adı olup Alanlar Kafkas – Tatar dili konuşurlardı. Karaçay Türkleri Alanlar, Bulgar ve Kıpçakların karışması ile ortaya çıkmıştır. Çin kaynakları Milât’tan önce de Türkçe konuştuklarından bahseder. “Samsun – Vezirköprü, Samsun – Çarşamba, Ordu – Ünye, Tokat – Merkez, Ordu – Mesudiye.”

Alan: < Alanlılar – Pamık boyu Garaçanaklar uruğunun (oymağının) tiresi (obası). “Çarşamba, Ünye, Bitlis, Tokat – Almus, Mesudiye, Mecidiye, Niksar, Hafik, Göynük.”

Artıklar, Artıklı, Artik: < Artuk: Selçuklu Sultanı Tutuş’un subayı idi. Kudüs valisi oldu. Oğullarından Sökmen 1231’e kadar Hisn Kayfa’da, halefleri de 1261’e kadar Harput’ta hüküm sürdü. “Zonguldak – Ereğli, Samsun – Merkez, Ordu – Merkez.”

Baydili: < Beğdili: 24 Oğuz boyundan biri; sözü dinlenen demektir. “Terme.”

Belen: < Belek: Dağ geçidi. “Ordu – Merkez, Gümüşhane – Şiran.”

Budak: < Budak: Gök Tanrı dininde nefsin terbiyeden geçirildiği merhalelere Budak denir. Bunların sayısı yedidir. “Ordu – Merkez.”

Çakır, Çakırca, Çakırlar, Çakırlı: < Çakır – a. Göklen boyu Dodurga uruğunun tiresi. b. Mukrı boyu Daşrabat Mukrı uruğunun tiresi. c. Alili boyu Yüzbaşı bölüğü Garkın uruğunun tiresi. ç. Ersarı boyu Güneş bölüğünün uruğu. “Şebinkarahisar, Samsun, Ordu.”

Çandır: < Çandır – a. Mücevür boyu Tagta ilçesinin Mücevirlerindendir. b. Türkmen boylarından biridir. “Koyulhisar, Samsun, Giresun, Sorgun, …, Ordu.”

Çukur: < Çukurkölli – Pamık boyu Garaçanaklar uruğunun tiresi. “Ordu, Ünye.”

Demirci: < Demirci – Alili boyu Yüzbaşı bölüğü Nemisli uruğunun tiresi. “Ordu.”

Elik: < Elik: Karaca, geyik. “Tokat – Zile, Ordu – Merkez.”

Evci: < Övci – Alili boyu Onbegi bölüğünün uruğu. “Terme, Sungurlu, …, Alaca.”

Eymir, Eymür: < Eymür – 24 Oğuz boyundan biri; zengin, beylerbeyi demektir.

Eymir, Eymür: < Eymir, Eymür – a. Yomut boyu Gutlı Temir bölüğü Çoni – Atabay uruğunun tiresi (Eymir). b. 24 Oğuz boyundan biri (Eymür). “Amasya, Sorgun, Havza, Merzifon, Ordu, Reşadiye, …, Kastamonu.”

Halil Oba, Halil Pınarı, Halil Uşağı, Halil Veran: < Halil Mücevür boyunun uruğu. “Araç, Mazgirt, Ünye, Diyarbakır.”

Hatap, Hataplı, Hatapoğlu, Hateplü: < Hatap – a. Ersarı boyu Gara bölüğü Mamaş uruğunun tiresi. b. Göklen boyunun uruğu. C. Türkmen boyu. “Ordu.”

Karakoca: < Garakoca – Yomut boyu Ötli Temir bölüğü Orsukçı uruğunun tiresi. “Ordu, Alanya, Sungurlu, Karacabey, …”

Karakoyun: < Gara Goyun – Ersarı boyu Uludepe bölüğü Akderi uruğunun tiresi. “Gerze, Fatsa, Pınarbaşı, Sarıkamış, …”

Karamahmut: < Garamahmıt – Sakar boyunun uruğu. “Samsun, Terme.”

Karaman: < Karayman (Kumancadır): Siyah teke demektir. Salır adlı Türkmen kabilesinin bir boyudur.

Karaman: < Garaman – Salır boyunun uruğu. “Terme, Bartın, Akçaabat, Cide.”

Karataş: < Garadaşlı – a. Türkmen boyu. b. Yomut boyu Bayramşalı bölüğü Orsukçı uruğunun tiresi. c. Teke boyu Utamış bölüğü Bagşı uruğunun tiresi. “Fatsa, Amasya.”

Karkucak: < Karkuy: Küçük atmaca. “Samsun – Vezirköprü, Samsun – Terme.”

Keçi: < Geçi, Geçiler – a. Ata boyu Nurata bölüğünün uruğu (Geçi). b. Ersarı boyu Güneş bölüğü Süleyman uruğunun tiresi (Geçiler). “Bayındır, Fatsa, Gümüşhacıköy.”

Kıran: < Kıran: Çevik. “Ordu – Merkez, Samsun – Merkez.”

Kırlı, Kırlu: < Gırlı – Ersarı boyu Uludepe bölüğü Etbaş uruğunun tiresi. “Ordu.”

Korgan: < Korgan: Hazar Denizi’nin güneydoğu ucunda bulunan bir yerleşim merkezi; kale, ağıl. “Çankırı – Merkez, Ordu – Fatsa.”

Koşaca, Koşapınar: < Goşa – Koşo: Orhun nehrinin kıyısında, Çagan-Nor’un güneyinde bulunan bir yerleşim merkezi. Alili boyu Yüzbaşı bölüğü Nemisli uruğunun tiresi. “Samsun, Ordu, Erzurum.”

Kulak: < Gulak – Ersarı boyu Uludepe bölüğü Surhi uruğunun tiresi. “Fatsa.”

Kuman: < Kuman: Romanya, Rusya, Macaristan ve Balkanlarda hüküm sürmüş bir Türk kavmi. Kuman, sarışın demektir. Kumanlara Ruslar Plovets, Almanlar Farben, Macarlar Kun, Lâtinler Cumanus, Araplar da Kıpçak derlerdi. 1060’ta Rusya’yı hâkimiyetleri altına aldılar. “Giresun – Alucra, Tokat – Merkez, Ordu – Merkez.”

Kurlı, Kırlu: < Gırlı – Ersarı boyu Güneş bölüğü Çekir uruğunun tiresi. “Ordu.”

Kurna: < Kurla: Doğu Türkistan’da Turfan şehrinin güneybatısında bir şehrin adı. “Ordu – Ünye, Amasya – Merkez.”

Kuşça, Kuşçu, Kuşi, Kuşlar, Kuşlu: < Guş, Guşçı, Kuş – a. Ersarı boyu Uludepe bölüğü Gabırdı uruğunun tiresi (Guş). b. Hatap boyu Maydakmaralı uruğunun tiresi (Guşçı). c. Mukrı boyu Daşrabat Mukrı uruğunun tiresi (Kuş). “Samsun – Terme, Tokat – Artova.”

Kuz: < Kuz: Kuzey, güneş görmeyen gölgeli yer. “Çorum – İskilip, Ordu – Ünye.”

Kürza, Kürzan, Kürze: < Gürzeyli – Alili boyu Onbegi bölüğü Pakga uruğunun tiresi. “Diyarbakır, Ordu.”

Manul: < Manu: Vaşak, step kedisi. “Ordu – Mesudiye.”

Ordu: < Ordu: Hakanın oturduğu şehir, merkez. “Ordu – Merkez.”

Ortatepe: < Ort-tepe: Özbekistan’da Zerefşan Irmağı’nın güneybatısında bulunan bir yerleşim merkezi. “Ordu – Merkez.”

Sarıca: < Sarıca – a. Düyeci boyunun uruğu. b. Alili boyu Onbegi bölüğü Övci uruğunun tiresi. c. Sarık – Yalkamış boyu Polatşa bölüğü Gulca uruğunun tiresi. ç. Ersarı boyu Uludepe bölüğü Gurama uruğunun tiresi. “Kastamonu, Ordu, Şiran.”

Toğanlu: < Tagan – Ersarı boyu Gara bölüğünün uruğu. “Ordu.”

Turak: < Kilteroğlu Turak: Peçenek başbuğudur. On bir uruk Turak’a bağlı idi. 1035’te sekiz yüz bin kişiyle donan Tuna’yı geçip Bizans’ı yağma etmiştir. 1049’da Yüz Tepe (Şumnu) civarında Bizans’la yaptığı savaşı kazanıp bütün Trakya’yı ele geçirmiştir. 1053’te Bizans’ı vergiye bağlamıştır. “Ordu – Merkez.”

Yağbasan: < Yagı basan: Düşmana baskın yapan. “Samsun – Çarşamba, Ordu – Ünye.”

Yağmur: < Yagmırçı – Hatap boyu Maydakmaralı uruğunun tiresi. “Amasya, Ordu.”

Yavi: < Yavi ~ Yabi: Binek atı demektir. “Sinop – Ayancık, Ordu – Ünye.”

Ülkemizde elli yılı aşan bir süreden bu yana yer adlarının değiştirilmesi işlemleri yapılmaktadır. Bu süre içerisinde yaklaşık 28 bin kadar yerleşme adı değiştirilmiştir. Bunların 12 binden fazlası ise köy adlarıdır.3 “Ünye’de Eski ve Mevcut Köy Adları”4 ile “Ünye’de Yer Adlarının Etüdü”5 makalelerimizde bu konulara değinmiştik.

Anadolu’yu Türk Yurdu hâline getiren boylardan kalan en önemli miras onların adlarını yaşatan yer isimleridir. Yurdumuzdaki il, ilçe ve köy adları atalarımızın bu topraklara vurdukları millî damgalarımızdır. Orta Asya coğrafyasından alınan kelimeler, boy adları ve kültür tabanlı sözlerden oluşan köy isimlerimiz 1950 yılından sonra hangi sebep ve mantıkla yapıldığı meçhûl bir şekilde değiştirilmiş, yerine anlamsız, köksüz ve ruhsuz adlar konulmuştur. Bunlar en kısa zamanda eski hallerine getirilmelidir.1

KAYNAKÇA :

1 BUDAK, Yrd. Doç. Dr. Aydın – Yurdumuza Yerleşen Oğuz – Türkmen Boyları ve Bazı Yer Adlarımızın Anlamları, GOP Üniv. Fen-Edb. Fak. Yay. No. 8, Ders Notları Serisi No. 3, Tokat, 2001, 105 sh.

2 DAHİLİYE Vekâleti – Köylerimiz: Köy Kanunu Tatbik Olunan ve Olunmayan Köy İsimlerini Alfabe Sırası ile Gösterir, Ankara: Dahiliye Vekâleti Mahallî İdareler Umum Müdürlüğü, 1933, İstanbul, 811 sh.

3 TUNÇEL, Harun – Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 2, Sayfa: 23-34, Elazığ, 2000.

4 MİSTEPE, M. Ufuk – Ünye’de Eski ve Mevcut Köy Adları, Ünye Haber Gazetesi, 28.04.2017, S.: 2360, Y: 15.

5 MİSTEPE, M. Ufuk – Ünye’de Yer Adlarının Etüdü I-II, Ünye Haber Gazetesi, Tarih: 27/30.11.2012, Sayı: 1440/1443, Yıl: 10.

Siz de yorum yapın, görüşlerinizi belirtin.

Yazarın Diğer Yazıları

Yazarın tüm yazıları.

Rahmetle Anıyoruz…

12 Ekim 2021 okunma
Merhum Yazarımız M. Ufuk Mistepe’nin Ünye’ye dair yazılarını ve makalelerini yazar arşivinden okuyabilirsiniz. Merhum Yazarımızı rahmetle anıyoruz. Mekanı cennet... Devamını Oku

Canik’te İdarî Yapı ve Osmanlı’da Yenileşme Zarureti (1793 – 1851)

10 Temmuz 2020 okunma
Bu makalede Ünye’nin 1790 – 1850’li yıllardaki idarî yapısı, Doç. Dr. Abdullah SAYDAM’ın 33 sayfalık çalışmasına dayanarak, özet olarak aktarılacaktır. Sultan II. Mahmud, saltanatının sonlarına doğru Orta ve Doğu Karadeniz bölgesindeki idarî... Devamını Oku

Araştırmacılık Terimleri

3 Temmuz 2020 okunma
Ünye hakkında araştırma yapanların ve okuyucularımızın, sıkça karşılaştıkları bazı Osmanlıca Tarih Terimleri’nin anlamlarını bilmeleri, yazılanların anlaşılması açısından önemli bir husustur. Bu itibarla başlangıç olarak ehemmiyet arz eden... Devamını Oku

Ünye Mûsikî Tarihinde Ali Riza Sağman

26 Haziran 2020 okunma
‘Ünye Şarkı ve Türküleri’ kitabımda Ünye Mûsikî Tarihi’ne damgasını vurmuş, tespit edebildiğimiz şahsiyetleri kısaca da olsa tanıtmaya çalışmış idim. Aslında her bir musikîşinasın ayrı ayrı ele alınması icap eder. Başlangıç olmak üzere... Devamını Oku

Satıroğulları Ünyeli Müftü Sülâlesi

19 Haziran 2020 okunma
2017 yılında altı bölüm halinde yayımladığımız “Ünye Müftüleri” adlı yazı dizimizde bir müftü sülâlesinin bu tarihçeye damgasını vurduğunu görüyoruz. Ailenin ahvadlarından Satıroğulları ailesi Keşaplı Sokak’tan komşumuz olurlar. ÖZPAKER... Devamını Oku

Ünye Uğrak Vapurlarını Tanıyalım

12 Haziran 2020 okunma
Su buharı gücüyle çalışan gemileri VAPUR olarak adlandırıyoruz. Önceleri yandan çarklı olarak yaşamımıza giren vapurlar daha sonra günümüzün dizel elektrik tahrik sistemi donanımlı enerji tasarrufu sağlayan modellerine erişinceye değin XIX. yüzyılın... Devamını Oku

Ünye Tarihi, M.Ö. XV Bin Yılına Uzanıyor Mu? – I

5 Haziran 2020 okunma
Kelleroğlu M. Bahattin Bey, kaynak belirtmeksizin; “Ünye, Milât’tan 1270 sene evvel vuku bulan Turuva Muharebe-i Meşhuresi’nden sonra, Karadeniz sahilinde tesis edilmiş müstemlekelerden birisi olup, ismi kadimi (One) veyahut (Oney)’dir.” demişti.1 Ünye’de ilk... Devamını Oku

Kimler Geldi Kimler Geçti ?

29 Mayıs 2020 okunma
Ünye ve hinterlandı tarihî seyir içerisinde birçok kavim ve milletlere ev sahipliği yapmıştır. Muhtelif köşe yazılarımızda dile getirdiğimiz bu kitlesel değişimleri bir arada ve kronolojik düzen içerisinde değerlendirmenin daha uygun olacağını... Devamını Oku

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralamasında Ünye ve Ordu

15 Mayıs 2020 okunma
Ulusal düzeyde ekonomik ve sosyal kalkınma yanında, bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesinde ve ülke genelinde dengeli bir kalkınmanın sağlanmasında il ve ilçeler, temel birimler olarak değerlendirilmek durumundadır.1 İlçelerin, illerin ve bölgelerin... Devamını Oku

Ordu ve Ünye Hinterlandının Endemik Bitki Örtüsü

8 Mayıs 2020 okunma
Ordu’nun Melet ırmağının doğusu Kolşik altbölge, Ünye’nin içerisinde yer aldığı batısı ise Euxin (Öksin) altbölge olarak anılmaktadır. Kolşik kesimde ılıman kuşak yağmur ormanları niteliğinde ormanlara rastlanır. Yükseklerde ise çalılıklar,... Devamını Oku