Devlet Salnâmelerinde Ünye ve Ordu – I

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Osmanlı Devleti’nde merkezî yönetimin, nezaretlerin, askerî kurumların, vilâyetlerin, bazı özel kurum ve kişilerin yıllık olarak çıkardıkları bilgilendirme amaçlı neşriyata sâl-nâme adı verilmiştir. Kelime Farsça sâl (yıl) ile nâme (yazılı şey, mektup) kelimelerinden meydana gelmiş olup, bu eserlere nev-sâl de denilmiştir.¹ Daha önceki yayımladığımız makalelerde “Vilâyet Salnâmeleri’nde Ünye” bahsini detaylıca ele almış, Trabzon ve Sivas vilâyetleri yıllıklarını didik didik etmiştik. Bu kez de 72 cilt Devlet Salnâmeleri’ni masaya yatıracağız.

Devlet Salnâmeleri’ne ait ilk salnâme Hicrî 1263 (Milâdî 1847) yılında Mustafa Reşid Paşa’nın öncülüğünde çıkarılmıştır. Bu iş için tarihçi Hayrullah Efendi görevlendirilmişse de salnâme Ahmed Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. Batı’da büyük ilgi uyandıran salnâme, Bianchi tarafından aynı yıl içerisinde Fransızca’ya tercüme edilerek Journal Asiatique’te bölümler halinde yayımlanmıştır.¹

İlkine göre muhtevası daha zengin olan H. 1264 (M. 1848) ve H. 1265 (M. 1849) tarihli salnâmeleri yine Ahmed Vefik Paşa hazırlamıştır. Daha sonraki yıllara ait salnâmelerin hazırlanmasında Ahmed Cevdet Paşa, Meclis-i Maârif Başkâtibi Behcet Bey ve meclis üyelerinden Rüşdü Bey görev almıştır. 1872 yılının sonunda çıkarılan bir irâde-i seniyye ile Maarif Nezâreti Mektûbî Kalemi tarafından hazırlanmaya başlanan devlet salnâmeleri, H. 1306 (M. 1888) yılından itibaren düzenli biçimde Sicill-i Ahvâl Komisyon-ı Umûmîsi Tedkîkat Kalemi’nce yayıma hazırlanmıştır. Sicill-i Ahvâl Komisyonu her yıl nezâret ve vilâyetlerden, geçmiş yıla ait bilgilerin güncellenmesi için önceki senenin salnâme formalarını gerekli yerlere göndererek bunlar üzerinde düzeltmelerin yapılmasını talep ederdi. Ancak istenilen bilgilerin zamanında ulaşmaması sebebiyle salnâmelerde yer alan biyografik bilgiler ve teşkilât şemaları hatalarla doludur.¹

1. 1263’ten H. 1326’ya kadar (M. 1847 – 1908) altmış dördü hicrî tarihlere göre, bundan sonraki dördü (1326 – 1334 / M. 1910 – 1918) malî tarihlere göre olmak üzere toplam altmış sekiz (68) adet² neşredilen devlet salnâmeleri sadece H. 1263 – 1327 (M. 1847 – 1912) yılları arasında düzenli biçimde basılabilmiş, 1328 – 1332 (M. 1912 – 1916) yılları arasında savaş yüzünden yayımlanamamıştır. Sonuncusu 1333 – 1334 sene-i mâliye (M. 1918) tarihini taşıyan devlet salnâmelerinin Cumhuriyet döneminde yayımına devam edilmiş, ilk üçü Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi ismiyle 1925 – 1926, 1926 – 1927 ve 1927 – 1928 yıllarında Arap harfleriyle Osmanlıca olarak, üçüncüsü Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı adıyla 1928 – 1929 yıllarında Lâtin harfleriyle basılmıştır. Altı sayı neşredilen bu yıllıkların sonuncusu 1941 tarihlidir.¹

Osmanlıca tıpkıbasımından transkribe ettiğim H. 1263 (M. 1847) tarihli ilk Devlet Salnâmesi, Tab’hâne-i Âmire Matbaası’nda basılmış olup, 173 sayfadır. Salnâme’nin 86. sayfasında Eyâlet Esamisi (Eyâlet İsimleri) sütunu altında Trabzon adı yer almaktadır. Yanındaki ‘Zabtiye Memurları’ sütununda “Vâlisi Müşir Halil Rıfat Paşa”nın ismi zikrolunmuştur. ‘Mâliye Memurları’ sütunu boş bırakılmıştır. ‘Elviye Esamisi’ (Livaların İsimleri) sütununda ise dört liva (sancak) adı görülüyor; Karahisar-ı Şarkî, CANİK, Gönye ve Batum (Bazı belgelerde Gönye adının sehven Konya olarak transkribe edildiği görülmüştür). Canik Kaimmakamı da beşinci sütunda Kaymakam Mîr-i Mîran Ahmed Paşa olarak verilmiş.³ İlk üç devlet salnâmesi içerisinde Canik ile alâkalı bir başka detay bilgiye ulaşamadım. Ne yazık ki Ünye’den ve sancaklara (livalara) bağlı kazalardan da bahsedilmemiş.

118. 1264 (M. 1848) tarihli ikinci def’a yayımlanan salnâme 242 sayfadan müteşekkil. 118. sayfada Trabzon Eyâleti’ne yer verilmiş. Vâlisi, Vezir İsmail Paşa. Maliye me’mûrları : Defterdârı sânîyeden Raşid Bey. İkinci salnâmede beşinci sancak olarak ORDU ismini ilk kez görüyoruz, ama kaymakamı bulunmamaktadır. Batum Sancağı kaldırılmış, yerine Gümüşhane Livası ihdas olunmuş. Canik Kaymakamı gene Mîr-i Mîran Ahmed Paşa.
119. 1265 (M. 1849) tarihli üçüncü def’a yayımlanan salnâme 127 sayfadan müteşekkil. 80 ve 81. sayfalarda “Taşrada Bulunan Me’murin” bahsinde Trabzon Eyâleti’ne yer verilmiş. Bilgiler, bir önceki ile aynı içerikte.
120. 1266 (M. 1850) tarihli dördüncü def’a yayımlanan salnamenin 44 ve 45. sayfalarında Trabzon Eyâleti’nin altı livadan teşkil olunduğu görülmekte. Batum, Karahisar-ı Şarkî, CANİK, Gönye, Gümüşhane ve ORDU. Trabzon Vâlisi Vezir Hayrettin Paşa. Canik Kaymakamı Mîr-i Mîran Vâsıf Paşa. Ordu Kaymakamı Kapucubaşı Hurşîd Ağa. 80 ve 81. sayfalarda Eyâlet-i Trabzon hakkında malûmat var. Ve ilk kez Ünye adı telâffuz ediliyor.

Eyâlet-i Trabzon: Liva-i Canik – Samsun maa Bafra, Alaçam maa Hisarcık, Kavak, Arım maa Çeharşenbe, Akçay maa Cevizderesi ve Keşderesi, Ünye, Fenaris maa Efraz, Fatsa maa Cöreği ve Satılmış, Ayvacık maa Terme, Ökse, Nahiye-i Meydan, Serkeş.

Liva-i Ordu – Ordu maa Bayramlu ve Bulancak, Bolaman, Ebulhayr maa Akköy ve Pençşenbe nam-ı diğer Yakub Beğ Vona, Habsamana, Aybasdı, Karamık maa Şefik, Pazarsuyu, Camaş, Karakuş, Uzgara (Oskara) maa Ulubey, Nahiye-i Piraziz, Nahiye-i Ayvasıl.

67. 1267 (M. 1851) tarihli beşinci def’a yayımlanan salnamenin 67. sayfasında Trabzon Eyâleti’nin altı livadan teşkil olunduğu görülmekte. Batum, Karahisar-ı Şarkî, CANİK, Gümüşhane Mağdeni, Gümüşhane ve ORDU. Trabzon Vâlisi Müşir Rüstem Paşa. Yanındaki sütunda Maliye Memurları adları verilmiş. Canik Kaymakamı Mîr-i Mîran Vâsıf Paşa. Ordu Kaymakamı Mîr-i Mîran Şehrab Paşa.
68. 1268 (M. 1852) tarihli altıncı def’a yayımlanan salnamenin 64. sayfasında Trabzon Eyâleti’ne bağlı dört kaza yer almıştır. Karahisar-ı Şarkî, Samsun, Ordu ve Gümüşhane Kazaları. Trabzon Mevali Mustafa İzzet Efendi’dir (Mevali, Osmanlı Devleti‘nde sancaklarda yargı işlerine bakan kadılara verilen addır). Ordu Kazası Naibi Abdulhalim Efendi, Samsun Kazası Naibi Hüseyin Efendi’dir. 72. sayfada Trabzon Eyâleti’nin beş livadan teşkil olunduğu bilgisi vardır. Lâzistan, Karahisar-ı Şarkî, Canik, Gümüşhane, Ordu. Trabzon Vâlisi Müşir Rüstem Paşa. Yanındaki sütunda Maliye Memurları adları verilmiş. Canik Kaymakamı Mîr-i Mîran Vâsıf Paşa. Ordu Kaymakamı Kapucubaşı Refet Beğ.

Naib, kazalarda kadıdan sonra ikinci derecede görevli kişilere verilen addır. Vekil anlamına gelir. Osmanlı hukukunda iki anlamda kullanılırdı. Birincisi bütün kadılar, Sultan’ın vekili olduklarından bunlar da “naib” unvanı ile anılırdı. İkincisi ise kadıların kendi yerlerine davalara bakmak üzere görevlendirdikleri şahıslara da “naib” denirdi. Kaza kadıları, kendi kazaları dâhilindeki nahiyelere “naib” adıyla tâyin ettikleri memura iltizam verirler, o memur da kadı adına o nahiyenin şer’i işlerini yürütürlerdi.⁴

Gelecek bölümde Matbuat Umum Müdürlüğü’nün 4 numaralı neşriyatından olan ve ilk kez Lâtin harfleriyle basılan Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı’nın 1928 – 1929 yıllarına ait yetmiş ikinci def’a olan baskısını ve Ordu Vilâyeti’ni incelemeden önce Ünye’nin sancak olarak yönetildiği 1865 – 1867 yıllarını etüt edeceğiz.

Devam edecek                                                                                        19 Mart 2015 / Ankara

KAYNAKÇA:
¹ AYDIN, Bilgin – Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, SALNÂME Girişi, Cilt : 36, sh. 51 – 52.

² İSAM – Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Araştırmaları Merkezi http://ktp.isam.org.tr/salname/sayilar.php?sidno=D02467

³ Salnâme-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniyye (Sene H. 1263) – Tab’hâne-i Âmire Matbaası, 173 sh. (sh. 86).

⁴ BAŞ, Mithat – İlkçağ’dan Günümüze Ordu Tarihi, Gece Kitaplığı : 56, I. Basım, Mart 2014, 327. sh.