Ermeni Çetelerinin Ünye’de İslâm Ahâliye Zulüm Yaptıkları

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Emlâk, arazi ve ailesini geride bırakarak savaşa giden erkek Müslümanların yokluğunu fırsat bilerek, Rusya’dan silâhlı olarak dönen Ermeni ve Rum çetelerinin Ünye’nin Kiraztepe, Üçpınar, Köklük, Havzıkara ve Ballık köylerine girerek yaşlı, kadın, çoluk çocuk ayırdetmeksizin ahâliyi tereddütsüzce katlettikleri; Manastır Karyesi’ne (köyüne) gelen Ermeni eşkıyalarının, ahâliden bazılarını kurşuna dizdikleri ve bir kısmının da başlarını keserek kazığa taktıkları; Ermenilerin Müslümanlara tecavüzatta bulunduğunu göz ardı eden Samsun İngiliz Mümessili Pearing‘in Türklerin Ermenilere kötü davrandığı yolunda iddialarının tam aksi olduğunun tahkikat sonucu anlaşıldığı ve Manastır Köyü’nde mezâlim yapan Ermenilerin Köklük’te bulunduğu ve Müslümanların bütün bu tecavüzata karşılık ellerinden bir şey gelmemesi yüzünden icab eden tedbirlerin bir an önce alınması gerektiğine dair yapılan yazışma ve 44 sıra numaralı belgeleri paylaşacağız bu makalemizde.¹

Ünye’deki Ermeni çetelerinin İslâmlara yapdıkları mezâlime dâ’ir Hariciye Nezâreti (Dışişleri Bakanlığı) Celîlesi’ne yazdıkları Bâb-ı Âli Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Âsâyiş Şu’besi’nin 183 sayılı Husûsî yazısı :

Devletlü efendim hazretleri, 20 Kânûn-ı Sânî sene [1]336 târîhli ve 48330 numaralu tezkireye zeyldir. Ünye Kazâsı’nın Köklük Karyesi’ndeki Ermeni çetelerinin ahâlî-i İslâmiyyeye karşı 766 îkâ‘ eyledikleri tecâvüzât ve cinâyâta dâ’ir mahallî jandarma bölük kumandanlığından verilen raporlar ile Canik Mutasarrıflığı’ndan bu bâbda Samsun’daki İngiliz mümessili Kaptan Pearing’e yazılup mezkûr mutasarrıflıkdan bu kerre gönderilen tezkire-i cevâbiyyenin sûretleri leffen tisyâr kılınmış olduğu beyânıyla tezkire-i senâverî terkîm kılındı. Efendim. (Fî Cemâziye’l-evvel sene [1]338 ve Fî 11 Şubat sene [1]336 – Dâhiliye Nâzırı Vekîli nâmına Müsteşâr Keşfî)

Ünye Jandarma Bölük Kumandanlığı’nın 9 Eylül [1]335 târîhli rapor sûreti aşağıda verilmiştir :
Harb-i Umûmî îcâbâtı evlâd ü iyâlini, emlâk ü arâzîsini, servet ü sâmânını terkle cihâda iştirâk eden ve yüzde yetmiş beşi dârü’l-harb’de rütbe-i şehâdeti ihrâz ve mütebâkîsi de nukât-ı muhtelifede düşmanın yed-i esâretine giriftâr olan bedbaht kişilerin maskat-ı mehdlerinde kadın, ihtiyar ve sıbyândan başka kimse olmadığını bilen ve Rusya’dan öteden beri müsellahan avdet eden yüzlerce yerli ve yabancı Ermeni ve Rum komiteleri mücâvir kazâlarda olduğu gibi Ünye’nin Kiraztepe, Üçpunar [Üçpınar], Köklük, Havzıkara ve Ballık kurâlarına tahassun ederek makâsid-i mel‘anet – kârânelerini icrâ husûsunda zamânı kendilerine bir fırsat add ile kenâr ve bucakda dağ ve ormanda tesâdüf ede gelmekde oldukları Müslim erkek, sıbyân ve nisvânı bilâ-rahm ve bilâ-tereddüd katleyledikleri âmmece mertebe-i sübûta vâsıl olmuşdur. Ez-ân-cümle 29 Ağustos [1]335 târîhinde Manastır Karyesi’ne girüp orman ittisâlinde bulunan yol üzerinde pusu kuran eşkıyâ ser-gerdesi Köklük karyeli Avadis, refîki Karahoca, Sürup, Asador, Kalos, Artin, Vartan, Vesken, Avakim, Misak, Çökükburun Akaryan ve Atan ve isimleri gayr-ı ma‘lûm rüfekâsı tarafından pusuya düşürülerek katledilen Manastır karyeli Hâşim Çavuş ve birâderi Nuri, Emrullahoğlu Emrullah, Baltacıoğullarından Mehmedoğlu Mehmed‘in keyfiyet-i katllerini tahkîk etmek üzre mahall-i vak‘aya gitmiş idim. Bu mes’elenin ta‘mîk ve tahkîki esnâsında eşhâs-ı merkûmenin on aydan beri karye-i mezbûrede îkâ‘ eyledikleri fecâyi‘e dahi muttali‘ olduğumdan yegân yegân arz ve îzâha mecbûr oldum.

Madde 1 – Manastır Karyesi’nden Kapucuoğullarından İbrahim oğlu Ali, Köklük Karyesi’nden Kara Kâhyâoğullarından eşkıyâ Sürup tarafından katledilmiş olduğu ve bu fi‘l-i katlin â’ilesi huzûrunda cürm-i meşhûd hâlinde îkâ‘ edilmiş olduğu.

2- Karyeden Delibaşoğlu Tahir Çavuş’un Avadis ve Sürup tarafından hânesinde â’ilesi huzûrunda kurşunla fecî‘ bir sûretde katledildiği.

3- Karyeden Hatipoğlu Çakır Mustafa, amuca-zâdesi Recep, gelini Şerîfe, diğer gelini Hamide, yeğeni Emine’nin Sürup Avadis, Atan, Asador, Kalust, Avakim, Vartanis nâm merkûmlar tarafından hânesi içerüsünde kurşuna dizilmek sûretiyle katl ve imhâ edildikleri.

4- Karyeden muhtâr Tunukluoğlu Halil Çavuş kezâ Sürup ve refîkleri tarafından alâ mele’in-nâs Çilader [Çıladere] karyesinde der-dest ve başı kesilerek kazığa takıldığı ve bu meyânda kezâ der-dest olunan şimdiki Muhtâr Mustafa’nın ise fidye-i necât mukâbilinde salıverildiği.

5- Karye hatîbi Kabakçıoğlu Mustafa Efendi kezâ Sürup ve rüfekâsı tarafından hânesinden çıkarılarak nükûd-ı mevcûde ve hayvanâtının ahz u kabzından sonra köy içerüsünde hânesi önünde alâ mele’in-nâs kurşuna dizilmek sûretiyle katledildiği.

6- Bir buçuk ay evvel Kenehur’da meskûn Şiranlı Ahmed yine Manastır Karyesi’nde işle meşgûl bulunmakda iken Sürup tarafından kurşunla katlolunduğu.

7- Manastır Karyesi’nden Kapucuoğlu İbrahim Çavuş’un zevcesi Fatma yirmi gün evvel tarlada ot kazmakda iken on kadın içerüsünde yine Sürup tarafından kurşunla katlolunduğu. Esbâb-ı katli ise Sürup’un vâki‘ hidmetinin reddeylediğinden münba‘is olduğu.

8- Raporun evveliyâtında ya‘ni 29 Ağustos [1]335’de Ermenilerin pususuna düşen sâlifü’z-zikr dört şahs-ı İslâm’dan ismi birinci maddede Haşim Çavuş mecrûh bulunduğu hâlde tahlîs-i cân içün müdâfa‘aya kıyâm etmiş ve esnâ-yı müsâdemede çete re’îsi Avadis‘i bi’l-mukâbele kurşunla katleylemiş ise de kendilerine müdâfa‘a edecek ber-hayat kimse kalmadığını eyüce bildiklerinden maktûl Avadis’i alup Köklük Karyesi’ne götürdükden sonra güya Köklük’de vurulmuş diye hükûmete ihbâr-ı keyfiyet de bulunmuş iseler de netîce-i tahkîkâtda ifâdelerinin aksi sâbit olmuşdur. (Ünye Jandarma Bölüğü Kumandanı Yüzbaşı Ahmed Halid)

Samsun İngiliz Mümessili Pearing tarafından yazılan 6 Eylül [1]335 târîhli tezkire sureti şöyledir:
Ünye’den aldığım ma‘lûmâtlara göre oradaki vaz‘iyyet fenâ hâlde bulunuyor. Yeni gelen kâ’im-i makâm vazîfesini hiç yapmıyor ve Ermenilere karşı çok fenâlık gösteriyor. Ünye civârında – Ermeni köy Köklük isminde – bütün Ermeni ahâlî 768 hânelerin içinde saklı kalıyor. Çünkü eşkıyâlar ve jandarma köy içinde gezerek Ermenilere fenâlık yapmak istiyorlar. Avadis ve Birâderyan isminde bir Ermeni’yi öldürmüşler. Ünye’de bulunan jandarma kumandanı da hiç bir şey yapmaz zannederim. Bu ma‘lûmatları size veriyorum ve îcâb edeni yapmanızı ricâ ederim.

Makâm-ı livâdan Mösyö Pearing’e yazılan 10 Eylül [1]335 târîh ve 9023 numaralu tezkire-i cevâbiyye sureti şu şekildedir:
6 Eylül [1]335 târîhli tezkire-i dostânelerine cevâbdır. Alınan resmî ma‘lûmât verilen haberlerin ma‘kûsudur. Köklük Karyesi eşkıyâ yatağı olup, hükûmete karşı dâ’imâ adem-i itâ‘at göstermekde olmağla berâber ahîren burada mutahassın çeteler Manastır İslâm Karyesi’ne hücûm ederek dört bî-çâre köylüyü katleylemişlerdir. Müslümanların bu tecâvüze karşı müdâfa‘a etmeleri bu esnâda eşirranın re’îslerinden olan bir şahsın maktûl düşmesi gayr-i tabi‘î bir hâl değildir efendim. (İmza – Aslına mutabıkdır.)

Bâb-ı Âlî Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiyye Müdîriyeti Fezleke Sûreti:
On aydan beri bir karyede meskûn bed-baht Müslümanların Ermeniler tarafından başlarına getirilen felâketi gâyet sahîh ve muhtasar olarak arzına ictisâr eyliyorum. Bu Ermeni kavmine mensûb dessâs çetelerin maksadları katl-i nüfûs, gasb u gârat ve tahakkümden başka bir şey değildir. İşbu raporun takdîmine bâ‘is olan vak‘a üzerine âtîde tevellüd edecek fenâlığın önüne sedd çekmek üzre bölük-i âcizîden on iki neferlik bir kuvvet ifrâz ve Manastır Karyesi cenûbunda bulunan münferid bir hâneye iskân edilmiş ve karagol ittihaz olunmuşdur. Bu hunhâr çetelerin korkusundan hiç bir iş ve güçle iştigâl edemeyüp yetim ve yetîmelerinin ellerinden tutup mecnûnlar gibi ormanlara firâr eden kadın ve erkek karye sekenesi celb ve hânelerine iskân etdirilmişdir. Îkâ‘ olunan bunca fecî‘ cinâyâta karşu makâmât ya haberdâr edilmemiş veyâhud edilmiş de hükûmet şevket ve satvetini bu câniblere götürememiş olduğundan bunlar da gün be gün kuvvetlerini tezyîd etmiş ve bu sûretle şu ma‘sûm ahâlînin başına bir belâ-yı mübrem kesilmişlerdir. Şurasını arzedeyim ki : Bugün kuvvetli bir müfreze ile bu cânîlerin ta‘kîbine çıkup îcâbında bi’l-müsâdeme birkaç dânesi meyyiten elde edildiği ânda bir çok tazyîkât ile Türkler tarafından yine katle ma‘rûz kaldıklarını ecânibe karşu feryâda tasaddî eyleyecekleri bî-iştibâhdır. Bunun içün îcâb eden tedâbîr-i âcilenin emr ü îfâsıyla hukûk-ı şahsiyyelerini müdâfa‘adan âciz karye ahâlîsinin emr-i muhâfazası ve ta‘kîbât-ı lâzimenin icrâsında mikdâr-ı kâfî kuvvetin sevki ve iktizâsıyla işbu rapor tanzîm ve takdîm kılındı. (Ünye Jandarma Bölük Kumandanı Yüzbaşı Ahmed Halid – Aslına mutabıkdır.) (BOA. HR. SYS. 2602 – 1/159 – 162)

Kaynak kitapta yer alan 44 numaralı belge ve diğer belgelerde geçen ve Ermeniler tarafından Türkler’e uygulanan SOYKIRIM’a ait cetvelde 1919 – 9 tarihinde Ünye’de işkence ile öldürülenlerin sayısı 12 olarak verilmiştir.¹ (sh. 1053)

23 Temmuz 2015 / Ankara

KAYNAKÇA:
¹ DEVLET Arşivleri Genel Müdürlüğü – Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri II, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu.: 50, Ankara, 2001, Belge Sıra No. 44, sh. 765 – 769.