YURT ANSİKLOPEDİSİ’NDE ÜNYE – I

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

“Ansiklopedilerde Ünye” konu başlığı altında içinde Ünye bahsi geçen ansiklopedileri daha önceki köşe yazımızda ele almıştık. Ansiklopedik aktarımlarda en fazla Ünye muhtevasına sahip Yurt Ansiklopedisi Ünye’nin 1983 ve öncesine ait bir takım verileri ihtiva etmekte. Bu detayları vermeden önce ansiklopedide yayımlanan kısa bir tarihçe sunumu ile köşe yazımıza giriş yapalım.
1944 – 1945 arasında İ. Kılıç KÖKTEN’ce yapılan araştırmalarda, Ünye – Fatsa yörelerinde yer alan doğal mağaralar ve ırmak sekilerinde çakmaktaşından yapılmış gereçler bulunmuştur. İ. Kılıç KÖKTEN’in 1963’te yaptığı bir başka araştırmada, Cevizdere boyunda Alt, Orta ve Üst Paleolitik Dönem buluntularına rastlanmıştır. Kent, İÖ VIII. yy’da Sinop’tan buraya gelen Miletoslular’ca kurulmuştur (Yaptığım araştırmalara göre Ünye Milet kolonisi değildir ve kolonilerden çok daha önce kurulmuş bir yerleşim yeridir. M.U.M.). Yörede Khalibler’in yaşadığı bilinmektedir. Kimi yazarlar eski Yunanlılar’ın çeliği Khalibler’den öğrendiklerini ileri sürerler.
1204’te Rum Pontos İmparatorluğu kurulunca, Ünye de bu devletin sınırları içinde kaldı. 1214’te Sinop’tan Ünye’ye dek olan yerleri ele geçiren Anadolu Selçukluları, 1228’de yöreyi kısa bir süre için Rum Pontos İmparatorluğu’na bırakmak zorunda kaldılar. I. Alaeddin Keykubad (1220 – 1237) zamanında Ünye bir kez daha Selçuklu yönetimini tanıdı. 1346’da kent Hacı Emiroğulları’nın yönetimine girdi ve 1461’de kesin olarak Osmanlı topraklarına katıldı.
Evliya Çelebi Ünye’nin Rum Pontos İmparatorları’ndan Ünyes’ce kurulduğunu ve adını buradan aldığını yazar (Kurulan Ünye değil Yalıkahvesi’ndeki Ünye Kalesi’dir. M.U.M.). Ünye adı bazı kaynaklarda Oenes, Oinoie, Onea olarak geçmektedir. Bu adların ortak kökeni Yunanca’da “iyi şarap” anlamına gelmekte, ayrıca Ünye’nin eskiden şarapları ile ünlü olduğu da bilinmektedir.
Şemseddin Sami XIX. yy’da Ünye’yi şöyle anlatır: “Trabzon Vilâyeti’nin Canik Sancağı’na bağlı kaza merkezi bir kasabadır. 6.700 kişilik nüfusu vardır. Limanındaki tezgâhlarda gemi yapılır. Ticareti oldukça canlıdır. Kırım ve İstanbul’la ticaret ilişkisi süreklidir. Kazanın toplam nüfusu 50.778’dir. Başlıca tarım ürünleri tahıl, baklagiller, keten, kenevir, sebze ve meyvedir. Kazada mermer ve madencilikle uğraşanların sayısı günden güne artmaktadır. Ayrıca kazada simli kurşun (gümüşlü kurşun), demir ve manganez gibi madenler de işletilir.”
Ali Cevad ise Ünye’ye ilişkin olarak şunları yazar: “Trabzon Vilâyeti’nin Canik Sancağı’na bağlı kaza merkezi bir kasabadır. Tüm kazanın 25.000’i Müslüman, 8.000’i Rum, 5.000’i Gürcü, 2.000’i Ermeni olmak üzere 40.000 nüfusu vardır. Kaza Karauç Nahiyesi’yle 104 köyden oluşur. Tüm kazada 1 rüştiye, birçok sıbyan okulu, 75 câmi ve mescit, 2 han, 3 hamam ve 400 dükkân vardır.”
Ünye, Ordu İli’nin batısında yer alan bir kıyı ilçesidir. İlçe, doğudan Fatsa, güneyden Kumru ve Akkuş ilçeleri, batıdan da Samsun iliyle çevrilmiştir. Samsun – Trabzon kıyı yolu üzerindedir. Ünye’yi bu yol kıyı illerine, Ünye – Akkuş yolu da iç kesimlere bağlamaktadır. İlçenin yüzölçümü 740 km2, ortalama yükseltisi 10 m’dir. Ünye, 1920’de Samsun’dan ayrılarak Ordu’ya bağlanmış, Cumhuriyet’in ilânıyla Ordu 1923’te il olunca da ona bağlı bir ilçe olmuştur.
Ünye, Kumru, Korgan, Fatsa, Aybastı ve Akkuş ilçeleri Samsun’un 4. kademe etki alanındadır. İlçeler fiziksel olarak Ordu’ya daha yakın olmalarına karşın, Ünye’den batıya giden yolun ovalık bir alandan geçmesi nedeniyle, ekonomik bakımdan Samsun’a daha yakındır. Ünye ve Fatsa İlçeleri, nüfusça büyük, güçlü 3. kademe merkezlerdir. Ünye’ye bağlı Çaybaşı ve Tekkiraz bucakları ildeki 2. kademe (kırsal) merkezlerdir.
Nüfusu 126.440 kişi olan Ünye, nüfusça Merkez ilçeden sonra en büyük, alanca üçüncü büyük ilçedir. İlçenin nüfus yoğunluğu km2’de 171 kişidir. İl ortalamasını çok aşan bu yoğunlukla Ünye, dördüncü sırada gelir ve kara ulaşımından yararlanmasına, iç ve dış pazarlarla bağlantılı bir ticareti olmasına karşın, Ünye’nin ekonomisi tarım ağırlıklıdır. Fındık başta olmak üzere mısır, pirinç ve öbür tarla bitkileriyle orman ürünleri yetiştirilir. Hayvancılık ve hayvansal ürünler üretimi önemlidir. Ünye’de, ilin en önemli sanayi kuruluşlarından biri olan ve 1974’de işletmeye açılan çimento fabrikası vardır. Ünye, ekonomik açıdan hem Samsun hem de Ordu’nun etki alanındadır. Ünye, Samsun ve Ordu’ya aşağı yukarı aynı (Samsun’a 85 km, Ordu’ya 80 km) uzaklıktadır.
İlçe nüfusunun % 77,7’sini oluşturan 98.213 kişi, kırsal kesimde yaşamaktadır. Kırsal nüfus, ikisi (Çaybaşı, Tekkiraz) bucak merkezi olan 93 köyde oturmaktadır. Ortalama köy nüfusu 1.056 olan ilçede, 1980’de nüfusu 1.000’in üzerinde 35 köy vardı. Köylerden 37’sinin nüfusu 501 – 1.000 arasında, 16’sının 201 – 500 arasında, 5’inin ise 200’ün altındaydı.
İlçede sık bir yerleşme dokusu görülür. 100 km2’ye 12,6 yerleşme (il ortalaması 8,7) düşmektedir. Ünye Kenti, 1980’de 28.000’i aşkın nüfusuyla, Ordu’nun ikinci büyük kentsel yerleşmesi idi. Öbür kıyı yerleşmeleriyle ve iç kesimlerle karayolu bağlantısı olan, ayrıca iskelesi ve balıkçı barınağı nedeniyle deniz ulaşımından yararlanan Ünye, bir ticaret merkezi niteliği taşır. Fındık kırma atölyeleri dışında, ilçe merkezinde bir de çimento fabrikası vardır. İlçe kıyılarında doğal plâjlar vardır. Bunlardan, kentin batısında 1 km uzaklıktaki Çamlık, 3 km uzaklıktaki Uzunkum ve 8 km uzaklıktaki Gölevi ve Curi en ünlüleridir.
Ünye, ilin en çok belediyesi olan ilçesidir. İlçedeki 9 belediyeden biri ilçe merkezinde, öbürleri Çaybaşı, Tekkiraz bucaklarıyla Erenyurt, İnkur, İkizce, İlküvez, Yoğunluk ve Pelitliyatak köylerindedir. İlçenin en eski belediyesi 1877’de (?) kurulan Ünye Belediyesi’dir. Ünye – Akkuş – Niksar yolu İç Anadolu bağlantısını sağlar. İldeki devlet yolları 5 ayrı birimden oluşur. Birincisi Akçay – Ünye – Ordu – Piraziz kıyı yoludur. 107 km uzunluğundaki yolun tümü asfalttır. Dördüncü devlet yolu, Ünye – Akkuş bağlantısını sağlayan 64 km’lik gevşek yüzeyli yoldur.
İlçeye elektrik 1938’de gelmiştir. Önceleri buharlı makinelerle elektrik üretilirken, 1947’de dizel motorlar kullanılmaya başlamıştır. 1971’de ise Ünye Belediyesi TEK’e bağlanmıştır. Enerji, Tokat – Almus Hidroelektrik Santralı’ndan alınmaktadır. İçme suyu, eskiden sarnıç ve kuyulardan karşılanırdı; sonra Balıkdeğirmeni Kaynağı’ndan getirilmeye başlanmış ve 1950’de su şebekesi kurulmuştur.
İlçede belediyenin 2 otobüsü ve 2 itfaiye aracı vardır. Yol ve kanalizasyon altyapıları gelişmiştir. 1970’te, kanalizasyonun yenilenme işi İller Bankası’nca ihale edilmiştir. İlçenin ilk İmar Plânı, 1886’da Fransızlar’ca yaptırılmış, 1940 – 1944 ve 1949 – 1964 arasında İmar ve İskân Bakanlığı’nca eklerle yeniden hazırlanmıştır. Uygulamaya 1970’lerde geçilmiştir.
1980’de, çoğunun belediyesi 1970’lerde kurulan köy ve bucaklardan Çaybaşı’nın nüfusu 4.839 kişi, İkizce’ninki de 2.386 kişiydi. Öbür belediyelerin kuruluş yılları ve 1980 nüfusları ise Erenyurt (1974) 4.545 kişi, İnkur (1975) 4.413 kişi, İlküvez (1976) 2.241 kişi, Yoğunoluk (1977) 2.163 kişi, Tekkiraz (1977) 3.175 kişi ve Pelitliyatak (1980) 2.874 kişi idi.
Şifâlı sular arasında Ünye’nin Yağıbasan Köyü’ndeki Acısu, Tekkiraz Bucağı’ndaki karbonik asitli, müshil olarak kullanılan Tekkiraz Suyu sayılabilir. Fatsa – Ünye arasında karayoluna yaklaşık 800 m uzaklıkta, dik kayaların eteğinde bulunan İn-önü Mağarası doğal mağaralardandır. Yıllık sıcaklık ortalaması 14,2 0C, yerel ortalama yaygın basınç 1.013,8 mb, ortalama karla örtülü gün sayısı 7.7, ortalama yağış miktarı 1.089,2 mm’dir.
Devam edecek…

KAYNAKÇA :

1 YURT ANSİKLOPEDİSİ Türkiye, İl İl : Dünü, Bugünü, Yarını – Cilt : 9, Anadolu Yayıncılık A.Ş., İstanbul, 1982 – 1983, sh. 6248 – 6339, Dağıtım: Hürriyet Holding A.Ş.