ÜNYE VE HİNTERLANDINDA ÇEPNİ TÜRKMENLERİ’NİN SÜNNÎLEŞTİRİLMESİ – I

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Bilmem dikkatinizi çekti mi? 1455 tarihli Osmanlı Tahrir Defteri’nde “Bölük-i Niyâbet-i Ordu bi-ism-i Alevî” başlığı altında Nefs-i Alevî (Alievi Kasabası) vardır. Gene hatırlayacağınız üzere merkezi “Nefs-i Ordu bi ism-i Alevî” yani bugünkü Eskipazar Köyü olan Hacı Emiroğulları, Oğuzlar’ın Çepni Boyu’ndan idiler.2 Sadullah Bey, Hamidiye, Osman Paşa medreseleri haricindeki Ünye medreselerinin kuruluş bölgelerini tetkik ettiğimizde Taflanak, Kurna, Tekkiraz ve Karakuş’taki medreselerin (Ordu İli Cumhuriyet Öncesi ve Sonrası Eğitimi, Ordu, 1988, sh. 17) kasabalarda değil de nahiye ve köylerde yer alıyor olması herhalde sizler için bir anlam ifade ediyor olmalı? Keza; H. 1320 / M. 1903 yılına ait Trabzon Vilâyet Salnâmesi’ne göre Ünye Kazası’ndaki 9 medreseden 1 tanesinin kasabada olup küsurunun kazaya bağlı köylerle Karakuş Nahiyesi dahilinde olduğu da dikkatlerinizden kaçmamış olmalı…

Türkler arasında ferdî olarak başlayan İslâmlaşma hareketi, İdil Bulgar Hanlığı’nın resmen İslâm’a geçmesiyle kitlesel hal almıştı (Milâdî 922). Daha sonra Karahanlılar (M. 944) ve Oğuz Yabgu Devleti komutanlarından olan Selçuk Bey (M. 985) kalabalık kitleler halinde İslâm Dini’ni benimsemişlerdir. Ve Müslüman olan Türkler’den İslam’a geçmeyenleri ayırt etmek için Müslümanlaşan Türkler’e “Türkmen” adı verilmiştir.1

Sayın Hikmet PALA, “Osmanlı’dan Günümüze Ordu Alevîleri”ni2 makalesinde özetlerken hinterlandımızdaki birçok konuya dikkat çekmeyi başarmıştır. Ordu İli içerisinde en çok Alevî köyü barındıran ÜNYE İlçesi’nin bu makale içerisinde ele alınması da konunun vuzuha kavuşturulması açısından ayrı bir önemi haizdir.

Canik Sancağı’nda yer alan beşinci büyük yönetsel birim Ünye Kazası’dır. Ünye Kazası en azından sahip olduğu beş mahalle ve sahip olduğu “taife-i Ermeniyan” grubu ile birlikte yönetsel anlamda civar kazalara merkez olacak demografik bir konuma sahipti. Ünye Kazası’nın yedi köyü tespit edilmiştir. Ancak köy olarak tasnifi yapılan Göçebe Reaya’nın varlığı alışılageldik Yörük taifesinin dışında konargöçer olan Hıristiyanların da olduğunu ispatlar. Özellikle Ünye Kazası’na bağlı Cevizdere (Cözdere?) Kazası’nda bulunan “Balıkçı Göçebe Reayası” sahil Hıristiyanlarının bir kısmının balığın peşinden yer değiştirdiğini kanıtlamaktadır. Ünye Kazası’na bağlı olan Efraz Kazası ise on bir köyden oluşan bir yapıya sahiptir. Onu takip eden Fenaris Kazası on iki köye ve Cöreği Kazası ise altı köye sahip idarî birimler olmakla beraber yönetsel anlamda Ünye Kazası’na bağımlı kılınmışlardır. Yine Ünye Kazası’na bağlı bulunan Cevizdere Kazası’nda ise on köy tespit edilmiştir.3
Çepniler, Oğuz Türkleri’nin 24 boyundan birisidir.5-7 Yani, Oğuzlar’ın Üç Ok Kolu’na mensup bir Türk boyudur. Oğuz’un oğullarından Gökhan’ın oğlu olarak kabul edilen Çepni’nin, onların atası olduğu ileri sürülmektedir.4 Çepni Boyu, Kaşgarlı Mahmut’un 22 bölüğe ayırdığı Oğuzlar’dan yirmi birincisidir.7

Çepni Türkmenleri, köken olarak Dânişmendliler’e dayanmaktadır. 1071’de yapılan Malazgirt Savaşı’ndan sonra bu savaşa iştirak eden Çepni Türkmenleri’nin ağırlıkta olduğu Dânişmendliler, Anadolu’nun kuzey bölgesinin fethini üzerine almış ve ilk olarak Sivas’ı başkent yapmışlardır. Başkent, daha sonra Niksar’a taşınmıştır. Sivas ve Niksar çevresinde Çepniler ile ilgili yer isimlerinin çokluğu dikkat çekici durumdadır.5

Dânişmendlilerin Karadeniz sahillerine inme mücadeleleri ve Karadeniz Bölgesi’ndeki faaliyetleri, Dânişmend Gazi zamanında başlamış ve Niksar’dan yönetilmiştir. Öldükten sonra yerine oğlu Melik Gazi geçer. Karadeniz Bölgesi’nde fetihler başlar. 1129 ya da 1130 yılında fazla zorlanmadan bu bölgenin hâkimi olan Kasianus (Cassianus)’dan bütün sahil kalelerini teslim alır (Turan, 1993: 170; Cahen, 1979: 107; Özaydın, 1992: 470).5

Hükümdar Yağı Basan, iyi bir taktikle Bizans ve Trabzon Rumları’nın sınırlarının birleştiği yerler olan Ünye, Bafra ve Samsun bölgelerine akınlar düzenleyerek buraları 1157 yılında tekrar Türk topraklarına katar (Cahen, 1979: 112; İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz, 1992: 39). Selçuklular, Dânişmendli Devleti’ni 1178 yılında yıkar ve onların topraklarına sahip olurlar. XIII. Yüzyıl’ın başlarında bu devlet de yıkılır. Dânişmendliler’in topraklarının kuzey kısmında iki beylik ortaya çıkar (Beylikler Dönemi). Bunlar, Hacıemiroğulları Beyliği ve Taceddinoğulları Beyliği’dir.5

1277 yılında Trabzon Rum Tekfuru’na karşı denizde parlak bir zafer kazanan “Çepni Türkleri”, o zamanlar Karadeniz’in en önemli ticaret limanı olan Sinop’un Rumlar’ın eline geçmesine engel olmuşlardır. Bu önemli olaydan sonra Çepniler, Karadeniz fatihleri arasında yer aldılar.4 Bu savunmaya katılan Çepnilerin, Hacıemiroğulları ile ilgisinin olup olmadığı bilinememektedir. Fakat bu bölgede yaşayan Türklerin daha sonraki yıllarda Ünye tarafına doğru kaydıkları ve Bayram Bey’in idaresine girdikleri tahmin edilmektedir (Sümer, 1991b: 7).5

XIV. Yüzyıl’da Ordu yöresindeki Bayramlu Beyliği (Hacıemiroğulları Beyliği), çok kuvvetli bir ihtimal ile Çepniler tarafından kurulmuş olmakla birlikte Giresun – Kürtün ve Vakfıkebir arasındaki bölge de onlar tarafından fethedilmiştir (Sümer, 1992: 7, 12, 14; İnan, 2003: 72; Demir, 2002: 824).4

1284’te, Trabzon Devleti’nin tahtına Manuel’in kızı Kaloioannes Komnenos ikinci kez geçer. Toplam 18 yıl tahtta kalan Kaloioannes Komnenos zamanında Çepni Türkmenleri, Halidya (Ordu İli ve yöresi)’yı ele geçirir ve öyle yıkıntı meydana getirirler ki her taraf harabeye döner (Bryer, 1980: 143 – 148; Hahanov, 2004: 66). Çepni Türkmenleri, 1270’li yıllarda sahile inmiş olmalıdır.5

Çepnilerin 1297’de Ünye’yi fethettiği ve doğuya doğru ilerleyerek Trabzon’a akın düzenledikleri bilinenler arasındadır (Yediyıldız, 2000: 39). 1301’de, Emiroğullarının beyi olarak Kuştoğan’ı tarih sahnesinde görmekteyiz. 1455 tarihli Tahrir Defteri’nde Canik Sancağı, Satılmış Nahiyesi’nde Kuştoğan Karyesi (Köyü) (günümüzde Ünye’ye bağlı köy) kayıtlıdır (Öz, 1999: 196). Kuştoğan Bey’in etki alanı, 1301’den çok önceleri Ünye’den Giresun’un doğusuna kadar uzanmaktadır..5

Şarkî Karadeniz Bölgesi’ne yaylalardan, geçitlerden ve Harşit Vâdisi’nden inen Türkmenler mevcut olmakla beraber bu havali daha ziyâde Samsun’dan itibaren sahili takip eden Oğuz Çepni Boyu tarafından Türkleştirilmiş; Canik Bölgesi’ne adını veren yerli Hıristiyan Çan Kavmi tedricen kaybolmuştur. Türkmenler 1302’de Giresun’a kadar ilerlemiş ve birtakım küçük beylikler kurmuşlardır (Turan, 1969: 233).9

Tahrir defterlerinden anlaşıldığına göre şimdiki Ünye’den Ordu Merkez İlçe’ye kadar olan bölge Satılmış Bey zamanında fethedilmiştir. Zira 1455’te tutulan Tahrir Defteri’nde, Canik Sancağı içerisinde doksanın üzerinde köye sahip Satılmış-ı Mezid Kazası bulunmaktadır. Bu kazanın sınırları içerisinde, günümüzde Ünye’ye bağlı Erenyurt Beldesi yakınlarında Ordu Köyü dikkatleri çekmektedir. Ordu Köyü ile burada bulunan ve günümüze yıkılmadan ulaşabilen Çakmaklı Kalesi, Satılmış-ı Mezid Nahiyesi’nin merkezi olmalıdır. Yörede subaşılık yapan Bayezıd Bey, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Ordu Köyü ve çevresinde yaşamıştır (Öz, 1999: 29 – 31).5
Devam edecek   16 Kasım 2015 / Ankara

 KAYNAKÇA :
1 BAŞ, Mithat – Aleviler, Ordu Kent Gazetesi, 29 Ekim 2013, http://www.ordukentgazetesi.com/news_detail.php?id=20283#.UnDSWvKC7ok.google_plusone_share
2 PALA, Hikmet – Ordu Tarihinde Olaylar ve İnsanlar, Osmanlı’dan Günümüze Ordu Alevîleri (sh. 337 – 342), I. Basım, Eylül 2015, 351 sayfa, ISBN 978-605-9825-88-7.
3 ERLER, Doç. Dr. Mehmet Yavuz – Osmanlı Nüfus Kayıtlarına Dair Alternatif Bir Kaynak : Defter-i Liva-i Canik (1837), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of International Social Research), Volume 2 / 8, Summer 2009, sh. 171)
4 SELÇUK, Doç. Dr. Hava – XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Alevî Toplumuna Bakışı (Ordu Örneği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2011/59, sh. 71 – 90. http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/474/465
5 DEMİR, Prof. Dr. Necati – Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinde Çepni Türkmenleri ile Güvenç Abdal Ocağı’nın Kuruluşu, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2012/63, sh. 77 – 110. http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/141/134
7 YALÇIN, Alemdar / UYSAL, Başak – Karadeniz Çepnileri 1 : Taşlıca Köyü, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2005/35, sh. 29 – 36.
9 KÖKEL, Coşkun – Güvenç Abdal Ocağı Üzerine Bir Değerlendirme, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2005/35, sh. 47 – 60.