Ünye Gümrüğü – VII

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

1869, 1870 ve 1871 yılları Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon ciltlerinden yararlanarak Fatsa ve Ünye için aşağıda kimi değerlendirmeler yapılmaya çalışılacaktır. Devletin bazı giderlerine karşılık bu iki yerleşim biriminden topladığı vergiler de şu şekildedir: Mal Vergisi, Âşar (Tarım Vergisi), Harçlar vb. Vergiler; Fatsa’da 633.021 kuruş, Ünye’de 458.149 kuruş. Gümrük Vergisi, Fatsa’da 88.867 kuruş, Ünye’de 112.401 kuruş. Bu veriler de açıkça göstermektedir ki 125 yıl önce de Fatsa devlete, Ünye’den daha fazla vergi ödemektedir. Gümrük Vergisi’nin Ünye’de Fatsa’dan fazla olmasının nedeni, o yıllarda Fatsa’da olmayan Liman Reisliği’nin Ünye’de bulunmasıdır. Devlet mahkemeleri, Rüsûmat Müdürlüğü, Liman Reisliği, Askerî Birlik hep Ünye’dedir. Dolayısıyla devlet Ünye’ye daha fazla kaynak akıtmaktadır. Aradaki farkın fazla olmasına Ünye’nin o yıllarda kaza, yani ilçe olması, Fatsa’nın henüz ilçe olmaması neden olmaktadır. (Kaynak: MİSTEPE, M. Ufuk – 125 Yıl Önce Fatsa ve Ünye, Ünye Vizyon Gazetesi – 4/11 Mayıs 2010, Yıl: 3, Sayı: 97)²⁶

Fatsa, yakın tarihimizde ve Osmanlı kayıtlarında her zaman devletine daha fazla Gelir Vergisi ödeyen konumunu muhafaza etmiştir. Hal böyle iken Kendir Hası olan Ünye’nin bir takım gelir muafiyetleri ile gümrük ve liman üstünlüğü Ünye’ye daha fazla yatırımın gelmesinin âmili olmuş.. bu da Fatsa’yı ekonomik açıdan olumsuz etkilemiştir.

1. 1287 (M. 1870) tarihli ikinci cilt Trabzon Vilâyet Salnâmesi’nde Samsun Rüsûmat Müdîriyeti’ne bağlı Çarşamba, Terme, Ünye, Fatsa, Alaçam ve Bafra Memuriyetlerinde müskiratın (içki) resm-i bey’iyesi, resm-i miriyesi, tuzun kıyye miktarı ve esmanı (bedeli), duhanın (tütün) resm-i bey’iyesi, ihraç olunanı, dahilde sarf ve itlâf olunanı ile dahilde sarf olunan resm-i mürüriyesi, gümrük rüsumları ve toplam hâsılatları verilmiştir.

Buna göre; Ünye Memuriyeti’nde müskirat (içki) resm-i bey’iyesi 1.090, resm-i miriyesi 5.058, tuz kıyye miktarı 506.329 ve esmanı (bedeli) 367.092, duhanın (tütün) resm-i bey’iyesi 1.652, ihraç olunanı -, dahilde sarf ve itlâf olunanı 137 ile dahilde sarf olunan resm-i mürüriyesi 1.588, gümrük rüsumu 112.401 ve toplam hâsılatı 48.883 kuruş’tur. [Kaynak; Trabzon Vilâyeti Salnâmesi (H. 1287 – M.1870), sh. 108 – 109].²⁰

1. 1287 / M. 1870 tarihli ikinci cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Samsun Rüsûmât Nâzırı Haşim Efendi (sâlise), Muavini Rafet Efendi, Muhasebe Başkâtibi Aziz Efendi, Tahrirat Başkâtibi Behçet Efendi, Muhasebe Refik-i evveli Ali Efendi, Tahrirat Refik-i evveli Hafız Efendi, Muhasebe Refik-i saniyesi Ali Rıza Efendi, Tahrirat müsveddî Behçet Efendi, diğer müsveddî Muhammed Naili Efendi, Muhasebe mukayyedi Halid Efendi, Tahrirat mukayyedi Ali Şefik Efendi. Samsun Rüsûmât Müdiriyeti – Müdürü Emin Bey (rabia), Başkâtip Hüseyin Hamdi Efendi, Tahrirat Kâtibi Ahmed Hamdi Efendi, Sandık Emini Talib Efendi’dir (sh. 70).²⁹

Samsun Rüsûmât Müdiriyeti Mülhakatı (Samsun Gümrük Müdürlüğü’ne Bağlı Yerler): Bafra, Alaçam, Çeharşenbe, Terme, Ünye (Memuru Şükrü Efendi, Kâtibi Ahmed Efendi) ve Fatsa Memuriyetleri (sh. 71).

Ünye sahilinde inşâsı kararlaştırılan iskelenin inşâ masraflarının ödenmesiyle geçeceklerden alınması kararlaştırılan ücretin niceliğini beyan edici tanzim olunan tarifenin gönderildiği ifadesine dair Trabzon vilâyetinden cevaben gelen yazı 26 Temmuz 1870 tarihinde okunup mütalâa olunmuştur. (BOA.ŞD 1826/3)⁵

1. 1288 / M. 1871 tarihli üçüncü cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Samsun Rüsûmât Müdiriyeti – Müdürü İshak Efendi, Başkâtip Sabri Efendi, Tahrirat Kâtibi Ahmed Efendi, Sandık Emini (?) Efendi’dir (sh. 78). Samsun Rüsûmât Müdiriyeti Mülhakatı: Ünye (Memuru Şükrü Efendi, Kâtibi Ahmed Efendi), Fatsa, Bafra ve Niksar Memuriyetleridir (sh. 79).
2. 1289 / M. 1872 tarihli dördüncü cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Samsun Rüsûmât Müdiriyeti Mülhakatı: Ünye (Memuru Ahmed Hamdi Efendi, Kâtibi Ahmed Nuri Efendi), Fatsa, Bafra, Niksar, Duhân (Tütün) İdâresi Samsun Pazar Mahalli, Çeharşenbe, Terme, Alaçam Memuriyetleridir (sh. 77).

1872 tarihli Trabzon Vilâyeti Salnâmesi verilerine göre deniz bağıntısı dolayısıyla Ünye’de Karantina Müdürlüğü vardı. Müdür Vekili Osman Efendi idi. Ünye Liman Reisi de Kolağası Ali Kaptan idi.²⁶

Mustafa Efendi’nin oğlu Tahsin Efendi, 1289 senesi Receb-i şerifin gurresinde – 23 Ağustos sene 1288 (M. 4 Eylül 1872) – Ünye’de tevellüt ettiği nüfus tezkire-i Osmâniyesi’nde muharrerdir. 1311 senesi şehr-i Rebiu’l-Evveli’nin 24’ünde – 24 Eylül sene 1309 – 25 yaşında iken mülâzemetle Dersaadet mülhakâtı Rüsûmât Nezâreti’ne kabul ve 312 senesi şehr-i Zi’l-ka’desinin 26’sında – 8 Mayıs sene 1311 – 175 kuruş sülüsân-ı ma’âş ile önce Mudanya ve sonra Kartal Rüsûmât Müdüriyeti tezkire muharriri vekâletine ve ardından Marmara Rüsûmât Kitâbeti’ne ve Silivri Rüsûmât Müdüriyeti mübessirliğine nakl edildi.²⁷

1870 yılında yapılan iskele, devamlı kullanıldığından dolayı 5 yılda yıpranmış ve harap bir hale gelmiştir. İskelenin yeniden yapılması gündeme gelmiş ve 20 Haziran 1875 tarihinde gündeme gelen iskele, 1870’de Belediye Meclisi tarafından inşâ edilip “mürur zaman” yani zamanla harap olduğundan, bunun için 5.980 guruş tamir masrafı olacağından, bu paranın Belediye Sandığı’ndan karşılanması ve bu sandığın paraları da insan, hayvan ve eşyalardan alınan vergilerle toplanacaktır. (BOA.ŞD. 1829/12)⁵

Trabzon Vilâyeti Sâlnâmeleri’nde H. 1290 / M. 1873 (V. Cilt) ile H. 1295 / M. 1878 (X. Cilt) arasında yer alan altı sâlnâmede Canik sancağı ve Ünye kazası yer almamaktadır. Çünkü, Canik sancağı 1872’de müstakil liva haline dönüştürülerek Trabzon vilâyetinden ayrılmıştır. Canik’in müstakil bir mutasarrıflık olarak herhangi bir vilâyetin bünyesine dahil edilmeden gayrî mülhak olarak idare edilmiş olması nedeniyle bu dönemde onu idarî statüde Sivas vilâyetine bağlandı biçiminde aktarılan tüm bilgiler gerçeği ifade etmemektedir. Bu itibarla Canik sancağı ve Ünye kazası, 1873 – 1878 yılları arasında Trabzon ve Sivas Vilâyet Sâlnâmeleri içeriğinde yer almamıştır. Canik sancağı ve Ünye kazasına ait rakamsal verilerin ancak Sâlnâme-i Vilâyeti Trabzon’un H. 1296 / M. 1879 tarihli XI. Cild’inde detaylı olarak zikredildiğini görüyoruz.

1. 1296 / M. 1879 tarihli on birinci cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Samsun Müdüriyeti Rüsûmât Memurları: Ünye Memuriyeti (Memur Ahmed Efendi, Kâtib İsmed Efendi) (sh. 102).
2. 1298 / M. 1881 tarihli on ikinci cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Samsun Müdüriyeti Rüsûmât Memurları Esâmesi: Ünye Memuriyeti (Memur Ahmed Fevzi Efendi, Kâtib Ahmed İsmed Efendi) (sh. 103).

Bu arada Sultan II. Abdülhamid Han döneminde Trabzon Rüsûmât Binası’nın 1882 – 83 yıllarında yapıldığı notunu da düşelim.

1. 1305 / M. 1888 tarihli on üçüncü cilt Salnâme-i Vilâyet-i Trabzon verilerine göre Canik Sancağı Rüsûmât İdâresi Müdürü Ahmed İzzet Efendi (sâlise), Baş Kâtib Ali Rıza Efendi’dir. Memurin-i Müteferrik: Ünye Rüsûmât Memuru Hakkı Efendi, Liman Reisi Dilâver Efendi, Karantina Memuru Osman Efendi’dir. (sh. 275).

‘Türk Parlamento Tarihi’ adlı eserin 7. cildi, 1059. sayfasında şunlar yazılıdır: Fevzi (Kızılmelek) CUBUK, 1898 (1314)’de Trabzon’un Çarşı Mahallesi’nde (004, 0045) doğdu. Tokat’ın Meydan Mahallesi’nde (021/2, 15, 114) nüfusa kayıtlıdır. Babası Ünye’de Mumhane Rüsûmâtı kâtibi Çubukcuoğlu Ali Efendi, annesi Melek Hanım’dır.

Devam edecek

KAYNAKÇA :

⁵ DOĞAN, Osman – Tarih Boyunca Ünye, sh. 198 – 199, Ünye Belediyesi Kültür Yayınları 3, Samsun, 2003, 514 sh.

²⁰ ÇALIK, MUSTAFA – Tarihi, Sarayı, Konakları, Kadıları, Hattatları, Fındığı, Mısırı ve Gemiciliği ile Ünye, Avrupa Yakası Ünyeliler Derneği, İstanbul, 1999, 272 sh.

²⁶ GÜVEMLİ, Prof. Dr. Oktay – Doğu Karadeniz ve Ordu Üzerine, ORSEV Yy.: 4, Genel Dizi 1, I. Bas., Haz. 1995, 188 sh.

²⁷ DAĞDELEN, İrfan – Sicill-i Ahval Defterlerinde Ünye Doğumlu Osmanlı Devlet Adamları, İstanbul Ünyeliler Derneği (ÜNDER) Yayınları, 2004, 160 sh.

²⁹ EMİROĞLU, Kudret – Trabzon Vilayeti Salnamesi / 1869, Cilt 1, Trabzon İl ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yay., Haziran 1993, 222 sh.