ÜNYE VE HİNTERLANDINDA ÇEPNİ TÜRKMENLERİ’NİN SÜNNÎLEŞTİRİLMESİ – VI

M. Ufuk MİSTEPE mistepe@gmail.com

Osmanlı Devleti, Ordu’nun mülhakatındaki bazı nahiyeler ve kazalarda mevcut olan Kızılbaşlık âdet ve geleneklerinin İslâmiyet’e aykırı olduğunu ve hızla bu bölgelerde yayılmakta olmasından rahatsızlık duyarak “bu tür sapkın düşüncelerin” bertaraf edilmesi için eğitime önem verilmesi gerektiği üzerinde durmuş, ilkokul, ortaokul ve hattâ üniversite düzeyinde eğitim kurumlarının açılması yönünde kararlar almıştır. Bu okullarda görevlendirilecek kişilerin iyi bir Sünnî eğitiminin olmasının yanı sıra Kızılbaşlar’ı Sünnîleştirebilecek telkin ve propaganda kabiliyetine sahip olması gerektiği vurgulanmıştır.⁴

1. Abdülhamid Han’ın katkılarıyla Hamidiye, Kürkün, Kurudere, Tekkiraz Kabadirek, Akkuş’a bağlı Dereköy, 24 odalı Çaldere (Yazlukbelen), Kuzköy, Ünye Gölceğiz Köyü (Yılancalı), Fartul (Erenyurt), Kumru Pencik ve Fizme, Fatsa Osmanpaşa (Yenimahalle), Perşembe Doğanlı (Medrese önü), Tokat / Niksar Avara Medreseleri yapılmıştır. Bu medreselerin müderrisleri Yusuf Bahrî Efendi’nin hâle-i tedrisinden geçen müderrislerdir. Ünye Şer’iyye Sicilleri’nde 195 ve 218 numaralı Hüküm Özetleri’nde ayrıca Kaledere Mahallesi’nde, mahkeme binası yanında Atik Medrese ve vakfından söz edilmektedir (Göreli’de de Atik Medrese vardır). Anlatılır ki Kadirî Tarikatı Şeyhi Abdurrahim Efendi (v. 1856) Hz. Ömer soyundan olup büyük ceddi Buhara’dan göç ederek Ünye Kasabası’nın kurucusu olur. Abdurrahim Efendi büyük dedesi tarafından Ünye’de yaptırılan Müftü Medresesi’nde eğitimine başlar. (Vassaf, Sefine, Cilt I, sh. 157) Bir başka kaynağa göre Ünye’de Taflancık, Kurna, Tekkiraz ve Karakuş medreseleri mevcuttur. (Engin Ayan, “Ordu Medreseleri”, Uluslararası Giresun ve Doğu Karadeniz Sosyal Bilimler Sempozyumu 09 – 11 Ekim 2008, C.1, Önder Matbaacılık, Ankara, 2009, sh. 490 – 501).

Medreselerde dinî ve hukukî dersler okutulur, din ve hukuk adamları (kadılar, müftüler, hocalar) yetiştirilirdi. Medreselerin çeşitli dereceleri vardı. Ünye’dekiler ilk, orta, lise ayarında olanlardı. Medrese hocalarına Müderris denirdi. Bu okulların yüksek kısmı İstanbul’da bulunurdu ki bunlar üniversite ayarında idiler.¹⁴

1700’lü yılların ikinci yarısında Ünye’de Caniklioğlu Ailesi’nin hayratı olan ve 1791 tarihli arşiv belgelerinde yer alan Ünye Sadullah Bey Medresesi’nin varlığına rastlıyoruz. Sadullah Bey Medresesi’nde Arapça, Farsça, dinî ilimler, akaid, feraiz, kelam gibi ilimler tahsil edilmekteydi. Medresede uzun yıllar Orta Karadeniz ve diğer diyârlardan gelen mollalar eğitim görmüşlerdir. Osmanlı Devleti’ne dünya çapında eğitimli talebeler kazandırılmıştır. Medresede ulemâlar, âlimler, mütteimler, müderrisler, kadılar ve muallimler yetişmiştir.¹⁰

1869 tarihli Trabzon Vilâyet Salnâmesi’ne göre Ünye’de bir medrese tedrisata devam etmekteydi. Sadullah Bey Medresesi’ne bağlı 16 medrese bulunmaktaydı. Yani bugünün eğitim sistemiyle bir üniversite, rektörlük ve buna bağlı 16 fakülte. İlk kademeli olamayan bu medreseler yüksek öğretim müesseseleriydi. Hacı Yusuf Efendi’nin göreve başlamasından bir yıl sonra 1872’de medresenin iki adede çıktığını görmekteyiz. İkinci medrese Taflancık Medresesi, üçüncü medrese Ünye Devlet Hastanesi yanında bulunan Sultan Abdulhamit Han’ın yardımda bulunduğu Hamidiye (Burunucu) Medresesi ve dördüncüsü de Akkuş Medresesi’dir.¹⁰

1800’lü yılların sonuna kadar Ünye’de Şeyh’ül Müderrisin Hacı Yusuf Bahrî Efendi (1839 – 1922) 9 tane medrese açtırmıştır. Daha sonraki yıllarda bu medrese sayısı 14’e çıkmış, bunlara bağlı olarak 102 İslâm mektebi açılmıştır. II. Abdülhamit Han döneminde Osmanlı Devleti’nde eğitim en üst düzeye ulaşmıştır. 1913 yılında Ünye kazası merkezinde Sadullah Bey Medresesi mevcut olup bu medresenin Hocası Yusuf Bahrî Efendi idi ve talebe sayısı da 271’di.¹⁰

1869 tarihli Trabzon Vilâyeti Salnâmesi’nde; ‘… Canik Sancağı tevabiinden Çarşamba ve Bafra ve Ünye kazâlarında dahi başka başka mekâtib-i rüştiye yapılmakta olduğundan kariben hitam – pezir olarak muallim ve kâtip ve resailin celbile küşad olunacakları mukarrerdir.’ denilmektedir.¹⁵

1870 yılına ait Trabzon Vilâyeti Salnâmesi’ne göre Ünye’de 79 Müslüman okulu vardı ve 1.554 öğrenci okumaktaydı. Rum Ortodokslar’ın Ünye’deki 7 okulunda 265, Ermeni Gregoryenler’in 7 okulunda 138 öğrenci okumaktaydı.

1880 yılına ait Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, Ünye’de 4, Ordu’da 4 medrese bulunduğunu kaydetmektedir. Aynı salnâmeye göre Ünye’de 55, Ordu’da 39 Müslüman okulu vardı. 1880’de Müslüman olmayan çocukların okuduğu okulların dağılımı şöyleydi : Ünye’de 10, Fatsa’da 9, Ordu’da 4.

1888 yılına ait Trabzon Vilâyeti Salnâmesi’nde; ‘Ünye Kasabası’nda bir bab mekteb-i rüşdiye olup, doksan şakirdanı vardır. Dahil-i kazada seksen beş adet mekatib-i ibtidaiye mevcut olup, şakirdanı dokuz yüz yetmiş üç neferden ibarettir.’ denilmiştir.’ Mekteb-i Rüşdiye Muallimi Asım Efendi’dir. Bu salnâmeye göre Ünye Rüşdiyesi’ndeki öğrenci sayısı 81, Fatsa’da 63, Ordu’da 62’dir.

1892 tarihli Trabzon Vilâyeti Salnâmesi’nde ise ‘Ünye Kasabası’nda bir bab mekteb-i rüşdiye olduğu gibi dahil-i kazada müteaddid mekatib-i ibtidaiye dahi vardır.’ ifadeleri yer alır. Mekteb-i Rüşdiye Muallimi Asım Efendi gene görevi başındadır ve Rika Muallimi İsmail Efendi’dir.

1898 tarihli Maarif Salnâmesi’ne göre Ünye Rüştiyesi’ndeki öğrenci sayısı 100, Fatsa’da 62, Ordu’da 50’dir.¹⁵

1. 1316 (M. 1898) ve H. 1321 (M. 1903) tarihli Maarif Salnâmelerinde Trabzon Vilâyeti’nde mevcut rüşdiyelerin nerelerde olduğu, inşâ tarihleri, muallim ve talebe sayıları belirtilmiştir. Buna göre Ünye Rüşdiyesi’nde H. 1316 ve 1321 tarihlerinde 3 muallim vardır. Talebe sayıları da H. 1316’da 100, 1321’de 91 kişidir.¹¹ H. 1317 (M. 1899) tarihli Maarif Salnâmesi’ne göre Ünye Rüşdiyesi’nde 52 öğrenci, 3 öğretmen ve 1 hademe bulunmaktadır.

Tanzimat Fermanı (1839) akabinde ve II. Meşrutiyet (23 Temmuz 1908) Dönemleri’nde diğer okulların yanı sıra iptidaî, rüşdiye, idadî gibi okullarda din ve dünya dersleri öğretirlerdi.¹⁵

Rüşdiye, kelime anlamı Arapça’da erginliğe giren aklî olarak olgunlaşan demektir. Diğer anlamıyla ise eskiden İptidâî ile ‘İdadi arasında üçü ilk ve üçü orta olmak üzere altı sınıflık bir mekteptir. Rüşdiyelerin ders programına baktığımızda temel olarak Kur’ân-ı Kerîm, Akaid, Arapça, Hesap ve Yazı Dersleri’nin verildiği görülmektedir. 1848 yılına gelindiğinde ise bu derslere ilâve olarak Hendese Dersleri’nin de verilmeye başlandığını görmekteyiz.¹⁵

Devam edecek

16 Kasım 2015 / Ankara

KAYNAKÇA :

⁴ SELÇUK, Doç. Dr. Hava – XX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Alevî Toplumuna Bakışı (Ordu Örneği), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 2011/59, sh. 71 – 90. http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/474/465

¹⁰ KARAYALMAN, Mehmet – Ünye Sadullah Bey Medresesi, Ünye Kent Gazetesi, 18 Haziran 2011. http://www.unyekent.com/konu/303/unye-sadullah-bey-medresesi-mehmet-karayalman

¹¹ YOLALICI, Yrd. Doç. Dr. M. Emin – Maarif Salnamelerine Göre Trabzon Vilâyeti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları, sh. 435 – 473.

¹⁴ TOSUN, İrfan – Oney’den Ünye’ye, Flaş TV, Ankara, 1995, 191 sh.

¹⁵ MİSTEPE, M. Ufuk – Trabzon Salnâmeleri’nde Ünye Kazâsı’nda Eğitim ve Öğretim, Ünye Haber Gazetesi, 11.01.2013, Sayı : 1478, Yıl : 10.